Kimyasal silahların kontrolüne ilişkin uluslararası antlaşmalar

Kimyasal silahların kontrolüne ilişkin uluslararası antlaşmalar, kimyasal silah kullanımının, silah kontrol antlaşmaları yolu ile kontrol altına alınmasına yönelik uluslararası girişimlerdir.

1600'lerden bu yana devletler savaş aracı olarak çeşitli kimyasal silahlar geliştirmeye çalışmaktadır.^[1] Bu silahların içerdikleri kimyevi maddeler nedeniyle insan üzerinde tahrip edici etkileri vardır. Yüzyıllar boyunca ülkeler ve uluslararası organizasyonlar, silah kontrol anlaşmaları ile kimyasal silahların sınırlandırılması ve kontrol altına alınması için birçok çaba sarf ettiler. Anlaşmaların gerekçesi "bu tür silahların tiksindiriciliği" üzerine olan genel inanç^[2] ve kimyasal silahların insaniyet ve uygar savaşımla uyum göstermediği konusundaki genel kabuldür.^[3]

Başlangıçta silahsızlanma fikri belli başlı sebeplerle değersiz görülüyordu. Bu sebeplerin en başında teknik sıkıntılar gelmekteydi. Başarının teknik açıdan mümkün olduğu durumlarda da psikolojik etmenler devreye giriyordu. Gerekli sınırlamaları kendi özgürlüklerine müdahale olarak gören hükûmetler anlaşmaya yanaşmıyordu. Silahlanma, uluslararası boyutta yaşanan siyasi güvensizlik ortamının doğal bir sonucu olduğundan silahsızlanma aşamasına geçilmeden önce bu ortamın düzeltilmesine ihtiyaç duyuluyordu.^[4]

Kimyasal silahların kontrolü ile ilgili ilk girişimler, bu tür silahların savaşlarda henüz belirgin bir şekilde kullanılmadığı dönemde yapıldı. Gerçekte bunlar hipotetik antlaşmalardı ve yasaklar aşırı derecede kesin ya da kısıtlayıcı değildi. İlk antlaşmaların bir başka önemli özelliği de mütekabiliyet içeriyor olmasıdır.

İki devletin dahil olduğu 1675 Strasbourg Antlaşması'nı saymazsak kimyasal silahların kontrolüne yönelik ilk çok uluslu ve kabul gören adım 1899 Lahey Sözleşmesi ile atıldı. Lahey Sözleşmesi'nin ardından yirmi yıldan az bir süre geçtikten sonra Avrupa'da I. Dünya Savaşı patlak verdi. Savaş esnasında kimyasal silahlar her iki tarafça da yoğun bir şekilde kullanıldı. Bu savaş hala en büyük kimyasal savaş olma niteliğini sürdürür. Savaşta yaşanan olaylar kimyasal savaşın yasaklanmasına yönelik daha eksiksiz ve etkili çabaları ateşledi.^[5] Bu çabalar sonucunda, II. Dünya Savaşı'ndan birkaç yıl önce Cenevre Protokolü de dahil birçok anlaşma ortaya çıktı.^[6] İkinci Dünya Savaşı, kimyasal silahların kullanımı ile ilgili kayda değer bir örnek bulunmaması açısından bir başarı olarak nitelendirilir. Bununla birlikte 2. Dünya Savaşı'ndan yıllar sonra, en önemlisi İran-Irak Savaşı olmak üzere pek çok kimyasal silah kullanılan olay belgelendi. Bu savaş kimyasal silahlarla ilgili yenilenmiş ve daha güçlü yasaklama anlaşmaları için yapılan çağrılara öncülük etti. 13 Ocak 1993'te bu çabalar Kimyasal Silahlar Sözleşmesi'nin imzaya açılması ile sonuçlandı. 29 Nisan 1997'de yürürlüğe giren sözleşme ile kimyasal silahların kullanımı ve stoklanmasını tamamen yasaklandı.^[7]

Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Tarihteki ilk yazılı kimyasal silahların kontrolü antlaşması Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu ve Fransa arasında imzalanan 1675 Strasbourg Antlaşması'dır. Bu iki taraflı paktta iki ülke arasında olacak herhangi bir savaşta zehirli kurşunların kullanımı yasaklandı.^[8] Strasbourg Antlaşması sadece, XIV. Luis'in Lorraine bölgesindeki Fransız kontrolünü sağlamaya çalıştığı savaş boyunca geçerli olacaktı. Antlaşmadan birkaç yüzyıl sonra kimya alanındaki gelişmeye bağlı olarak, devletler daha sofistike kimyasal silahlar geliştirdi ve silah kontrolünde öncelikli endişe zehirli kurşunlardan zehirli gazlara kaydı. Bu sebeple 1899 Lahey Sözleşmesi ile devletlerin büyük bir kısmı "boğucu, zehirli ve benzeri gazların savaşta kullanılmayacağı" konusunda anlaştılar.^[9] 1899 ve 1907 tarihli Lahey Sözleşmeleri oluşturulurken Brüksel Konferansı'nda hazırlanan Martens hükmünden faydalanıldı. Lahey Sözleşmesi, ancak savaşta taraf olan tüm ülkelerin bu hükümleri kabul etmesi ile uygulanabiliyordu dahası sözleşmenin ihlal edilmesi durumunda nasıl bir yol izleneceği de belirsizdi.^[10] Lahey Sözleşmesi ABD tarafından hiç kabul edilmedi, 4 Eylül 1900'de sözleşmeye taraf olan Almanya ise 1904'te kimyasal maddeler üzerinde, savaşta kullanılmak amaçlı deneylere başladı. 1915'te Almanlar savaşta ilk kez gaz kullandı. Bunu takip eden süreçte itilaf devletleri de savaşta çeşitli kimyasallar kullanmaya başladılar.^[11]

Birinci Dünya Savaşı sonrası[değiştir | kaynağı değiştir]

Birinci Dünya Savaşı esnasında her iki tarafta da kimyagerler 3000'in üzerinde kimyasal madde üzerinde potansiyel silah araştırması yaptılar. Bu maddelerden 30 kadarı silah olarak kullanıldı.^[12] Savaşta sadece kimyasal silah saldırıları ile ölen insan sayısı 100.000'i buldu.^[13] Savaş sonrasında genelde silah kontrol antlaşmaları ve özelde de kimyasal silah kontrolü anlaşmaları yenilenen destek kazandı. Savaştaki gaz saldırılarını gördükten sonra halk ezici çoğunlukla zehirli gazların yasaklanmasını destekledi. Aralık 1921'de Amerikalılar arasında yapılan bir araştırmaya göre 367,000 kişi kimyasalların yasaklanmasını desteklerken, sadece 19 kişi bunların gelecekte de kullanılmasını destekledi. Bu kamu görüşü kimyasal silahların yasaklanması yönünde çabaların artmasına sebep oldu.^[14]

Almanya'nın zehirli gaz üretmesi ve ithal etmesinin yasaklandığı Versay Antlaşması sonrasındaki dönemde İtalya ve İngiltere kimyasal silah geliştirmeye devam ettiler. Antlaşma sonrası kendi ülkesinde kimyasal silah geliştirmesi yasaklanan Almanya da 1920'lerde bilim insanlarını Sovyetler Birliği'ne gönderdi. İki ülke işbirliği içinde hem endüstriyel hem de silah olarak kullanılmak üzere kimyasallar geliştirdiler.^[15] Ateşkes antlaşmalarının ardından bu tür silahların kısıtlanmasına yönelik ilk ciddi deneme 1922'de Washington Konferansı ile yapıldı. Büyük itilaf devletlerinin katılımıyla toplanan konferansın 5'inci maddesi boğucu, zehirli gazlar ile buna benzer nitelikteki sıvılar ve diğer malzemelerin veya cihazların yasaklanmasını içeriyordu. Altıncı madde ise Birinci Dünya Savaşı galibi beş ülkenin (ABD, Birleşik Krallık, Fransa, İtalya ve Japonya) antlaşmayı onaylamasını şart koşuyordu. Antlaşma Fransa'nın denizaltılar ile ilgili kısmı kabul etmemesi üzerine yürürlüğe girmedi.^[16]

1925 Cenevre Protokolü'nün eksiği kimyasal ve biyolojik silahların geliştirilmesi, üretimi ve stoklanmasının yasaklanmamış olması^[17] ve kullanım yasağının Avrupa dışında (koloni bölgeleri gibi) geçerli olmamasıdır.^[18] Ancak protokol 1972 tarihli Biyolojik Silahlar Konvansiyonu'na uzanan süreci başlatması açısından önemlidir.^[17] ABD Cenevre Protokülü'ne 1975 yılına kadar taraf olmadı^[19] (Aslında ABD'nin başlangıçta imzaladığı protokol ülkenin senatosu tarafından reddedilmişti^[20]). İtalya ise 1928'de protokolü imzalamış olmasına rağmen 1930'larda Etiyopyalılara karşı zehirli gaz kullandı.^[13] Tahminlere göre İtalya bu savaşta uçak yolu ile yaklaşık 700.000 ton kimyasal savaş malzemesi kullandı. İtalya, kimyasal silahları savaş suçuna karşı misilleme olarak kullandığını belirterek Cenevre Protokolü'ne aykırı bir durumun olmadığını iddia etti.^[21] İkinci Çin-Japon Savaşı'nda protokol bir kez daha ihlal edildi. Japon ordusu bu savaşta farklı kimyasal silahları birçok kez kullandı.^[22] Protokol ihlalinin son örneği de Irak'tır. Irak Cenevre Protokolü'nü 1931'de imzalamıştı ancak 1980'lerde İran'a ve 1987-88'de de etnik gruplara karşı kimyasal silah kullandı.^[23]

1932'de Birleşmiş Milletler üyesi altmış ülkenin temsil edildiği Dünya Silahsızlanma Konferansı düzenlendi. Konferans, tüm ülkelerin Versay Antlaşması'ndaki kısıtlamalara tabi olmasını isteyen Almanya ile yaşanan anlaşmazlık sonucunda çıkmaza girdi ve sonlandırıldı. 1933 şubatında konferans yeniden toplandı. Büyük Britanya'nın burada sunduğu silahsızlanmaya yönelik anlaşma taslağı Cenevre Protokülü'nden farklı olarak kimyasal silahların anlaşmaya taraf olmayan ülkelere karşı kullanımını da yasaklıyordu. Ancak pek çok kez bahane olarak kullanılan mütekabiliyet ilkesini de barındırdığından bu tür silahların üretimi ya da saklanmasıyla ilgili herhangi bir kısıtlama getirmiyordu. Avrupa ve Asya'da yaşanan iklim değişikliği sonucunda 1936'da silahsızlanma konferansının aktiviteleri durduruldu.^[16]

İkinci Dünya Savaşı sonrası[değiştir | kaynağı değiştir]

İkinci Dünya Savaşı, muharib devletlerden hiçbirinin kayda değer bir şekilde kimyasal silah kullanmaması ile birlikte, kimyasal silah kontrolü için belirgin bir başarı olarak görülüyordu.^[24] Savaşın hemen ardından silah kontrol çabaları birinci olarak, muazzam yok edici bir güce sahip nükleer silahlara yöneldi ve kimyasal silahsızlanma öncelikli olmaktan çıktı.^[25] Durum böyle iken, Yemen İç Savaşı'ndaki gaz saldırıları^[26] ve Kore Savaşı'ndaki kimyasal silahların kullanıldığına dair ithamlarla, kimyasal savaş tekrar yayılmaya başladı.^[27] Tüm bu olaylar ABD'nin Vietnam Savaşı'nda ölümcül olmayan dozda kimyasal harp maddesi (gözyaşı gazı ve defoliantlar da dahil)^[28] kullanması ile birleşince kimyasal silahsızlanmaya olan ilgi yeniden arttı.^[29] Bu ilgi öncelikli olarak bölgesel girişimlerin ortaya çıkmasını sağladı.

25 Nisan 1982'de Bağımsız Silahsızlanma ve Güvenlik Meseleleri Komisyonu (ya da yaygın bilinen adıyla Palme Komisyonu) Avrupa'da kimyasal silahsız bölge oluşturulmasına yönelik bir çağrı yaptı. Bu öneri 1985'te Doğu Almanya'yı yöneten Sosyalist Birlik Partisi ve Batı Almanya'yı yöneten Sosyal Demokrat Parti arasında yapılan anlaşmanın taslak metnine dahil edildi. İki partinin planına göre, başlangıç olarak Orta Avrupa kimyasal silahlardan arındırılmış bölge ilan edilecek sonrasında da bu bölge genişletilecekti.^[30] Orta Avrupa dışında, Balkanlar'da Romanya ve Bulgaristan, Latin Amerika'da Peru, Kuzey Avrupa'da Danimarka ve Asya'da da Pakistan ve Hindistan kendi coğrafyalarında kimyasal silahsız bölge oluşturulmasına yönelik çaba sarf ettiler.^[31] Bu çabalar o dönem için sonuçsuz kalsa da silahsızlanmaya yönelik ilgiyi diri tutmuş ve sürecin o zamana kadarki en kapsamlı anlaşma olan Kimyasal Silahlar Sözleşmesi'ne uzanmasına yol açmıştı.^[30]^[32]

Kimyasal Silahlar Sözleşmesi ile üye ülkelere stoklarındaki kimyasal silahları açıklamaları ve Nisan 2007 sonuna kadar da sahip oldukları bütün kimyasalları yok etmeleri zorunluluğu getirildi. Bunun sonucunda taraf ülkelerce tüm dünyada 70.000 ton kimyasal silah stoğu açıklandı.^[33] Bu stoğun %95'i sadece ABD ve Rusya'ya aittir. Kasım 2003 itibarı ile açıklanan kimyasal silahların %11'i imha edilebildi.^[33] Kimyasal Silahlar Sözleşmesi ile kimyasal üreticisi ve tüketicisi olan özel şirketler de kontrol altına alındı.^[34]

Antlaşmalar listesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Anlaşma	Yıl	Taraflar	Yasaklamanın niteliği	Kay.
Strasbourg Antlaşması	1675	Fransa ve Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu	57'nci madde ile iki ülke arasındaki savaşlarda zehirli mermi kullanımı yasaklandı.	^[8]
St. Petersburg Deklarasyonu	1868	Kabul görmedi	400 gramın üzerinde patlayıcı, yanıcı, alev alıcı mühimmat kullanımının yasaklanması önerildi.	^[16]
Brüksel Konferansı	1874	Kabul görmedi	Zehir ve zehirli silahların kullanımının yasaklanması için önerildi. Bu anlaşma hiçbir zaman benimsenmedi ancak Lahey Konvansiyonları'na öncülük etti.	^[35]
1899 Lahey Sözleşmesi	1899	31 devlet^{[N 1]}	Boğucu, zehirleyici ve benzer gazların kullanımı yasaklandı^[36]	^[9]
1907 Lahey Sözleşmesi	1907	35 devlet^{[N 2]}	Zehir ve zehirli gazların kullanımı yasaklandı	^[37]
Versay Antlaşması	1919	Almanya; İtilaf devletleri	Almanya'nın zehirli gaz üretmesi ve ithal etmesi yasaklandı	^[5]
Washington Silah Konferansı	1922	Kabul görmedi^{[N 3]}	Her türlü kimyasal silahın yasaklanması önerildi	^[38]
Cenevre Protokolü	1925	134 devlet^{[N 4]}	Boğucu, zehirleyici ve benzeri gazların ve bakteriyolojik araçların savaşta kullanımı yasaklandı^[39]	^[40]
Dünya Silahsızlanma Konferansı	1933	Kabul görmedi^{[N 5]}	Cenevre Sözleşmesi'nin, kimyasal silahların kesin bir tanımının yapılması ve sözleşmede taraf olmayan ülkelere karşı da kimyasal silah kullanımının yasaklanması şeklinde genişletilmesi önerildi	^[24]
Biyolojik Silahlar Sözleşmesi	1972	162 devlet	Her türlü biyolojik silah yasaklandı. Bir kimyasal silah kontrol antlaşması olmadığı halde BS Konvansiyonu kimyasal ve biyolojik silah tartışmalarının sonucu olarak ortaya çıktı ve kimyasal silah antlaşmaları yönünde bir sıçrama tahtasıdır.	^[41]
Avustralya Grubu	1985	41 devlet	Bir grup devlet tarafından, kimyasal ve biyolojik silah olarak kullanılabilecek maddelerin ihracatını kontrol altına almak için oluşturdu. Kimyasal silahların nakliyesi yasaklandı ve öncü maddelerin ticareti düzenlendi.	^[42]
Cenevre Zirvesi	1985	ABD ve SSCB	.	^[43]
Kimyasal Silahların Kullanımı Konferansı	1989	149 devlet	Katılımcı devletler Cenevre Protokolü'nü yeniden teyit ettiler. Bütün devletler kimyasal silahların kullanılmaması ve bu tür kullanımların suç teşkil edeceği konusunda fikir birliğine vardı.	^[44] ^[45]
1990 Kimyasal Silah Anlaşması	1990	ABD ve SSCB	.	^[46]
Mendoza Antlaşması	1991	Arjantin, Brezilya, Şili ve Uruguay	Bütün kimyasal ve biyolojik silahların kullanımı, geliştirilmesi, üretimi, edinilmesi, saklanması, depolanması ve transferi yasaklandı.	^[47]
Cartagena Bildirisi	1991	Bolivya, Kolombiya, Ekvador, Peru ve Venezuela	Taraf ülkeler kendi bölgelerinde kimyasal silahların yasaklanması konusunda anlaştı.	^[30]
Hindistan-Pakistan Kimyasal Silahlar Antlaşması	1992	Hindistan ve Pakistan	Kimyasal silahlar tümüyle yasaklandı.	^[48]
Kimyasal Silahlar Sözleşmesi	1993	187 devlet	Bütün kimyasal silahların kullanımı, geliştirilmesi, üretimi, edinilmesi, saklanması, depolanması ve transferi yasaklandı. Devletler kimyasal silahların yok edilmesi konusunda yükümlüdür.	^[49]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Sarıbeyoğlu, Meltem (Nisan 2004). "Kitle İmha Silahlarının Kullanımının Yasaklanmasına İlişkin Uluslararası Düzenlemeler" (PDF). İstanbul Ticaret Üniversitesi Dergisi. Cilt 5. s. 22. 26 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 23 Nisan 2009.
^ Croddy, s. xxi
^ Coleman, s. 8
^ Thomas, Hugh (Ocak-Mart 1960). "Disarmament: Dream or Reality". The Political Quarterly. 31 (1). Londra: John Wiley & Sons, Inc. ss. 17-25. doi:10.1111/j.1467-923x.1960.tb00376.x. 10 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2022.
^ ^a ^b ^c Coleman, s. 45
^ Coleman, p. 46
^ Coleman, s. 150
^ ^a ^b Coleman, s. 7
^ ^a ^b Coleman, s. 9
^ Aslan, Yasin M. (2008). "Savaş Hukukunun Temel Prensipleri" (PDF). TBB Dergisi, 79. TBB. ss. 235-274. 26 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Ekim 2018.
^ Scammell, J.M. (Ekim 1922). "Chemical Warfare in the Future" (PDF) (İngilizce). The North American Review. s. 476. 25 Nisan 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2009.
^ Heller, Charles E. (Eylül 1984). "Chemical warfare in World War I". Library of Congress Cataloging in Publication (İngilizce). Ft. Leavenworth: Command & General Staff College. 4 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2009.
^ ^a ^b Spring, Baker (21 Eylül 1992). "The Chemical Weapons Treaty: An Illussory Search for a Panacea" (PDF) (İngilizce). Washington DC: The Heritage Foundation. s. 1. 6 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 23 Nisan 2009.
^ Croddy, s. 172
^ Mauroni, Albert J. (2003). "The Threat Increases: World War II". Chemical and Biological Warfare: A Reference Handbook (PDF) (İngilizce) (1. basım bas.). Santa Barbara, Kaliforniya: ABC-CLIO, Inc. ss. 10. ISBN 1-85109-487-3.
^ ^a ^b ^c Zanders, Jean Pasca (Ekim 2003). "International Norms Against Chemıcal And Biologıcal Warfare: An Ambiguous Legacy" (PDF). Journal of Conflict & Security Law. 8 (2). İngiltere: Oxford University Press. ss. 391-410. doi:10.1093/jcsl/8.2.391. 26 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2018.
^ ^a ^b Sarıbeyoğlu, s. 37
^ Labanca, Nicola. "Proliferation and Disarmament of Chemical Weapons in the NATO Framework (Lessons from history)" (PDF). Forum on the Problems of Peace and War (İngilizce). NATO. s. 39. 13 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Şubat 2011.
^ Özdemir, Çağlar; Bozbüyük, Arif; Hancı, Hamit (2001). "Kimyasal Silahlar:Etkileri, Korunma Yolları" (PDF). Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi (STED)- Türk Tabipleri Birliği. Cilt 10 (8 bas.). s. 300. 7 Mart 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 20 Mayıs 2009.
^ Mauroni, s. 82
^ Lenhart, Martha K., (Ed.) (2008). "History of Chemical Warfare". Medical Aspects of Chemical Warfare (PDF) (İngilizce). Washington DC: Office of The Surgeon General Department of the Army, US Army Medical Department Center and School. ss. 9-76. ISBN 978-0-16-081532-4. 3 Şubat 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2011.
^ Raičević, Nebojša (2001). "The History of Prohibition of the Use of Chemical Weapons in International Humanitarian Law" (PDF). Law and Politics (İngilizce). Niş, Sırbistan: Faculty of Law of the University of Niš. ss. 621-622. 2 Ocak 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2009.
^ Mattis, Frederick (2009). "Prior Prohibition of Chemical and Biological Weapons". Banning Weapons of Mass Destruction (İngilizce). ABD: Greenwood Publishing Group. s. 60. ISBN 978-0-313-36538-6.
^ ^a ^b ^c Coleman, s. 152
^ Croddy, s. 175
^ Coleman, s. 101–102
^ Coleman, s. 89
^ Croddy, s. 161–162
^ Coleman, s. 152–153
^ ^a ^b ^c Galtung, Johan (1983). "The Palme Commission Report on Disarmament and Security A Critical Comment". Bulletin of Peace Proposals. 14 (2). Sage Publications, Ltd. ss. 147-152. 5 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2021.
^ Müller, Harald; Melamud, Aviv; Péczeli, Anna (2013). "From Nuclear Weapons to Wmd: The Development and Added Value of the Wmd-Free Zone Concept" (PDF). Limiting chemical weapons: between regional and global. Stokholm: EU Non-Proliferation Consortium. s. 8.
^ "39. A Chemical Weapon-Free Zone in Europe". Bulletin of Peace Proposals. 17 (3). Sage Publications, Ltd. 1986. s. 510. Erişim tarihi: 10 Mart 2020.
^ ^a ^b Christoff, Joseph A. (Mart 2004). "Delays in Implementing the Chemical Weapons Convention Raise Concerns About Proliferation" (PDF). Report to the Chairman, Committee on Armed Services, House of Representatives (İngilizce). Washington, DC: United States General Accounting Office. s. 2. 13 Kasım 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2009.
^ Herdman, Roger C. (Ağustos 1993). "The Chemical Weapons Convention: Effects on the U.S. Chemical Industry" (PDF) (İngilizce). Washington, DC: U.S. Congress, Office of Technology Assessment. 11 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2011.
^ "Project of an International Declaration concerning the Laws and Customs of War. Brussels, 27 August 1874". International Committee of the Red Cross. 2 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2009.
^ Sarıbeyoğlu, s. 28
^ Croddy, s. 171
^ Croddy, ss. 172–173
^ Sarıbeyoğlu s. 36
^ Croddy, p. 173
^ Coleman, s. 153
^ Croddy, pp. 180–181
^ Federation of American Scientists. "Chemical and Biological Weapons Chronology - 1985". 30 Ağustos 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2016.
^ Federation of American Scientists. "Geneva Protocol". 17 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2009.
^ Coleman, s. 160
^ The New York Times. "Summit in Washington Summary of U.S.-Soviet Agreement on Chemical Arms". 4 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2016.
^ Kelle, Alexander (1 Ocak 1998). Security in a Nuclear Weapons Free World: How to Cope with the Nuclear, Biological and Chemical Weapons Threat. Peace Research Institute Frankfurt. 14530.
^ "Joint Declaration on the Complete Prohibition of Chemical Weapons". Federation of American Scientists. 13 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2020.
^ Croddy, s. 176-177

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Tüm liste için bakınız "Declaration concerning Asphyxiating Gases" (PDF). 14 Aralık 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
^ Tüm liste için bakınız "Convention (IV) respecting the Laws and Customs of War on Land" (PDF). 22 Şubat 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
^ The provisions on chemical warfare were inserted in an agreement of submarines, which did not go into force due to French opposition^[5]
^ Tüm liste için bakınız "List of States Parties To The Protocol" (PDF). 22 Şubat 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
^ The World Disarmament Conference ceased activities in 1936, so the proposed agreement on chemical weapons was never adopted.^[24]

Kaynak kitaplar[değiştir | kaynağı değiştir]

Coleman, Kim (2005). A History of Chemical Warfare. Palgrave MacMillan. ISBN 978-1-4039-3460-4.
Croddy, Eric (2002). Chemical and Biological Warfare: A Comprehensive Survey for the Concerned Citizen. Copernicus Books. ISBN 0-387-95076-1.

[1] Sarıbeyoğlu, Meltem (Nisan 2004). "Kitle İmha Silahlarının Kullanımının Yasaklanmasına İlişkin Uluslararası Düzenlemeler" (PDF). İstanbul Ticaret Üniversitesi Dergisi. Cilt 5. s. 22. 26 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 23 Nisan 2009.

[2] Croddy, s. xxi

[3] Coleman, s. 8

[4] Thomas, Hugh (Ocak-Mart 1960). "Disarmament: Dream or Reality". The Political Quarterly. 31 (1). Londra: John Wiley & Sons, Inc. ss. 17-25. doi:10.1111/j.1467-923x.1960.tb00376.x. 10 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2022.

[coleman45-5] Coleman, s. 45

[6] Coleman, p. 46

[7] Coleman, s. 150

[Coleman,_s._7-8] Coleman, s. 7

[Coleman,_s._9-9] Coleman, s. 9

[10] Aslan, Yasin M. (2008). "Savaş Hukukunun Temel Prensipleri" (PDF). TBB Dergisi, 79. TBB. ss. 235-274. 26 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Ekim 2018.

[11] Scammell, J.M. (Ekim 1922). "Chemical Warfare in the Future" (PDF) (İngilizce). The North American Review. s. 476. 25 Nisan 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2009.

[12] Heller, Charles E. (Eylül 1984). "Chemical warfare in World War I". Library of Congress Cataloging in Publication (İngilizce). Ft. Leavenworth: Command & General Staff College. 4 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2009.

[baker-13] Spring, Baker (21 Eylül 1992). "The Chemical Weapons Treaty: An Illussory Search for a Panacea" (PDF) (İngilizce). Washington DC: The Heritage Foundation. s. 1. 6 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 23 Nisan 2009.

[14] Croddy, s. 172

[15] Mauroni, Albert J. (2003). "The Threat Increases: World War II". Chemical and Biological Warfare: A Reference Handbook (PDF) (İngilizce) (1. basım bas.). Santa Barbara, Kaliforniya: ABC-CLIO, Inc. ss. 10. ISBN 1-85109-487-3.

[zanders-16] Zanders, Jean Pasca (Ekim 2003). "International Norms Against Chemıcal And Biologıcal Warfare: An Ambiguous Legacy" (PDF). Journal of Conflict & Security Law. 8 (2). İngiltere: Oxford University Press. ss. 391-410. doi:10.1093/jcsl/8.2.391. 26 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2018.

[sarı37-17] Sarıbeyoğlu, s. 37

[18] Labanca, Nicola. "Proliferation and Disarmament of Chemical Weapons in the NATO Framework (Lessons from history)" (PDF). Forum on the Problems of Peace and War (İngilizce). NATO. s. 39. 13 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Şubat 2011.

[19] Özdemir, Çağlar; Bozbüyük, Arif; Hancı, Hamit (2001). "Kimyasal Silahlar:Etkileri, Korunma Yolları" (PDF). Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi (STED)- Türk Tabipleri Birliği. Cilt 10 (8 bas.). s. 300. 7 Mart 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 20 Mayıs 2009.

[20] Mauroni, s. 82

[21] Lenhart, Martha K., (Ed.) (2008). "History of Chemical Warfare". Medical Aspects of Chemical Warfare (PDF) (İngilizce). Washington DC: Office of The Surgeon General Department of the Army, US Army Medical Department Center and School. ss. 9-76. ISBN 978-0-16-081532-4. 3 Şubat 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2011.

[22] Raičević, Nebojša (2001). "The History of Prohibition of the Use of Chemical Weapons in International Humanitarian Law" (PDF). Law and Politics (İngilizce). Niş, Sırbistan: Faculty of Law of the University of Niš. ss. 621-622. 2 Ocak 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2009.

[23] Mattis, Frederick (2009). "Prior Prohibition of Chemical and Biological Weapons". Banning Weapons of Mass Destruction (İngilizce). ABD: Greenwood Publishing Group. s. 60. ISBN 978-0-313-36538-6.

[coleman152-24] Coleman, s. 152

[25] Croddy, s. 175

[26] Coleman, s. 101–102

[27] Coleman, s. 89

[28] Croddy, s. 161–162

[29] Coleman, s. 152–153

[galtung-30] Galtung, Johan (1983). "The Palme Commission Report on Disarmament and Security A Critical Comment". Bulletin of Peace Proposals. 14 (2). Sage Publications, Ltd. ss. 147-152. 5 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2021.

[31] Müller, Harald; Melamud, Aviv; Péczeli, Anna (2013). "From Nuclear Weapons to Wmd: The Development and Added Value of the Wmd-Free Zone Concept" (PDF). Limiting chemical weapons: between regional and global. Stokholm: EU Non-Proliferation Consortium. s. 8.

[32] "39. A Chemical Weapon-Free Zone in Europe". Bulletin of Peace Proposals. 17 (3). Sage Publications, Ltd. 1986. s. 510. Erişim tarihi: 10 Mart 2020.

[gao-33] Christoff, Joseph A. (Mart 2004). "Delays in Implementing the Chemical Weapons Convention Raise Concerns About Proliferation" (PDF). Report to the Chairman, Committee on Armed Services, House of Representatives (İngilizce). Washington, DC: United States General Accounting Office. s. 2. 13 Kasım 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2009.

[34] Herdman, Roger C. (Ağustos 1993). "The Chemical Weapons Convention: Effects on the U.S. Chemical Industry" (PDF) (İngilizce). Washington, DC: U.S. Congress, Office of Technology Assessment. 11 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2011.

[35] "Project of an International Declaration concerning the Laws and Customs of War. Brussels, 27 August 1874". International Committee of the Red Cross. 2 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2009.

[37] Sarıbeyoğlu, s. 28

[39] Croddy, s. 171

[41] Croddy, ss. 172–173

[43] Sarıbeyoğlu s. 36

[44] Croddy, p. 173

[coleman153-46] Coleman, s. 153

[47] Croddy, pp. 180–181

[48] Federation of American Scientists. "Chemical and Biological Weapons Chronology - 1985". 30 Ağustos 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2016.

[49] Federation of American Scientists. "Geneva Protocol". 17 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2009.

[50] Coleman, s. 160

[51] The New York Times. "Summit in Washington Summary of U.S.-Soviet Agreement on Chemical Arms". 4 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2016.

[52] Kelle, Alexander (1 Ocak 1998). Security in a Nuclear Weapons Free World: How to Cope with the Nuclear, Biological and Chemical Weapons Threat. Peace Research Institute Frankfurt. 14530.

[53] "Joint Declaration on the Complete Prohibition of Chemical Weapons". Federation of American Scientists. 13 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2020.

[54] Croddy, s. 176-177

[36] Tüm liste için bakınız "Declaration concerning Asphyxiating Gases" (PDF). 14 Aralık 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.

[38] Tüm liste için bakınız "Convention (IV) respecting the Laws and Customs of War on Land" (PDF). 22 Şubat 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.

[40] The provisions on chemical warfare were inserted in an agreement of submarines, which did not go into force due to French opposition^[5]

[42] Tüm liste için bakınız "List of States Parties To The Protocol" (PDF). 22 Şubat 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.

[45] The World Disarmament Conference ceased activities in 1936, so the proposed agreement on chemical weapons was never adopted.^[24]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[N 1]

[36]

[N 2]

[37]

[N 3]

[38]

[N 4]

[39]

[40]

[N 5]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

Kimyasal silah antlaşmaları nedir?, Kimyasal silah antlaşmaları anlamı nedir?, Kimyasal silah antlaşmaları ne demektir?