Patrici Gregori (Yunanca: Γρηγόριος, Latince: Flavius Gregorius, ö.647), Bizans İmparatorluğu Afrika (modern Tunus ve Doğu Cezayir) Eksarhı. İktidarda bulunan Herakleios Hanedanı'nın akrabası olarak, keskin bir Kalkedon İnancı taraftarıydı ve 646 yılında Monotelitizmi destekleyen İmparator II. Konstans'a karşı bir isyana önderlik etmiştir. Kısa bir süre sonra kendini imparator ilan etmiş, 647 yılında Dört Halife dönemi Müslüman istilası ile karşılaşmıştır. İstilaya gelenler ile yüzleşmiş ancak Sbeitla'da mağlup olup, öldürülmüştür. Ölümünden sonra ve Müslümanların geri çekilmesinden sonra Afrika imparatorluk egemenliğine geri döndüğünde Bizans hakimiyetinin kurumları ağır şekilde tahrip olmuştu.

Hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Patrici Gregori'nin, imparator Herakleios (610-641 arası hükümdar) ve torunu II. Konstans (641-668 arası hükümdar) ile kan bağı vardır ve muhtemelen Herakleios'un kuzeni Niketas'ın oğluydu.^[1][2] Afrika Eksarhı (Theofanis'e göre "Afrika patrikios'u") olarak Temmuz 645 tarihinde ilk görülür,^[1][3][4] fakat Herakleios yönetiminde zaten atanmış olabilir.^[2][5]

Eksarhlık, o zamanlar, başlıca Ortodoks Kalkedon İnancı'na sahip nüfusla, Kalkedon İnancı ile Monofizitizm arasında uzlaşma girişimi olup Herakleios tarafından 638 yılında geliştirilmiş ve ilerletilmiş Monotelitizm destekçileri arasındaki çatışma nedeniyle iç karışıklık içindi. Afrika'da Monotelitizm genellikle Mısır'dan gelen mülteciler tarafından savunuluyordu.^[2] Gerilimi azaltmak amacıyla Temmuz 645'te Gregori, Eksarhlığın başkenti Kartaca'da Kalkedon Günah Çıkartıcı Maximus ile Monotelit eski Konstantinopolis Patriği Pirros arasında bir teolojik tartışmaya ev sahipliği yaptı. Gregori ikisi arasında bir uzlaşı sağlamaya yardımcı oldu ve Pirros, Kalkedon konumunu yeniden kabul etti.^[1][2][3][4] Ertesi birkaç ay boyunca, Afrika'daki birkaç yerel sinod, Monotelitizmi dalalet olarak kınamaya başladı.^[1]

646'da Gregori, Konstans'a karşı bir isyan başlattı. Açıkça görülen sebep, Konstans'ın Monotelitizme destek olması görünse de şüphesiz Müslümanların Mısır'ı fethine ve Bizans Afrika'sına sunduğu tehdide bir karşılıktır.^[1] Konstantinopolis'teki imparatorluk hükümetinin Müslümanların ilerlemesini durdurması konusundaki başarısızlığı göz önüne alındığında, Charles Diehl'in sözleriyle "Afrika'nın güçlü valisi için varlıklarını savunmak konusunda beceriksiz olan zayıf ve uzak imparatorluktan ayrılmak büyük bir cazibeydi". Doktrinlerin farklılıklarının yanı sıra Afrika'daki Eksarhlığın uzun süredir var olan özerkliği bu eğilimi güçlendirdi.^[6] Diğer taraftan Arap vakanüvis Taberî, Gregori'nin isyanının Konstans'ın talep ettiği 300 pound altınlık verginin tetiklediğini iddia eder.^[3] Arap kaynakları, kendisini imparator ilan ettikten sonra madeni paralara kendi resmini bastırdığını iddia ederler, ancak bugüne kadar böyle bir para bulunamamıştır.^[3][7][8] Hem Günah Çıkartıcı Maximus hem de Papa I. Theodore teşvik etmiş ya da en azından bu girişimde Gregori'yi destekledikleri görülür. Böylece Papa iddiaya göre Maximus'un rüyalarını iletmesi için bir elçi göndermişti, rüya iki rakip melek korosunun "Konstantin [Konstans] Augustus'a zafer" ve "Gregori Augustus'a zafer" diye bağırıyorlardı, birincisi kademeli olarak sessiz kalıp, ikincisi kazanması üzerineydi.^[1][4][9] İsyan, yalnızca Romalı Afrikalılar arasında değil ayrıca iç taraftaki Berberiler arasında geniş bir destek bulduğu görülür.^[7]

642-643'te Araplar, Trablus ile birlikte Sirenayka ve Trablusgarp'ın doğu yarısını ele geçirdiler. Ancak Halife Ömer (634-644) batı yönündeki genişlemeleri durduran bir emir verdi.^[10]

Ancak 647'de Ömer'in ardılı Osman, Abdallah ibn Sa'ad'a 20.000 kişilik orduyla Eksarhlığı istila etmesini emretti. Müslümanlar batı Trablusgarp'ı istila ederek Bizans eyaleti Byzacena'nın kuzey sınırına kadar ilerlediler. Gregori, Araplar ile geri dönerken Sbeitla'da karşılaştı, ancak yenildi ve öldürüldü.^[1][11][12] Hierapolisli Agapius ve bazı Süryanice kaynakları, yenilgiden kurtulduğunu ve Konstantinopolis'e kaçıp orada Konstans ile anlaşmaya vardığını iddia ederler, ancak modern bilim insanlarının çoğu, Arap tarihçilerinin savaştaki ölümüyle ilgili açıklamalarını kabul ederler.^[1][3][4] Arap anlatımları, Müslümanların Gregori'nin babasının yanında savaşmış olan kızını ele geçirdiğini iddia ederler. Ganimetin bir parçası olarak Mısır'a götürüldü ancak yürüyen deveden düştü ve öldü.^[3][13] Gregori öldükten sonra, Araplar Sufetula'yı yağmaladılar ve Bizanslılar kalelerine çekilirken Eksarhlık boyunca talan yaptılar. Bizans tahkimatlarını yıkamadılar ve yaptıkları muazzam miktardaki yağmalardan memnun olan Araplar, ağır bir haraç altın ödemesi karşılığında ayrılmaya karar verdiler.^[14]

Arap baskınları takip eden bir süre olmadı ve Konstantinopolis ile olan bağların tekrar kurulması gerçeğine rağmen, Bizans'ın Afrika üzerindeki egemenliği Gregori'nin isyanı ve Arap zaferiyle köklerinden sallandı. Berberi kabileleri, özellikle İmparatorluğa bağlılıkları zayıfladı ve güney Tunus'un çoğu, Kartaca'nın denetiminin dışında kaymış gibi görünüyordu.^[15] Böylece Sufetula Muharebesi, Tarihçi Diehl'e göre: "Bizans'ın Afrika'da hakimiyetinin kaçınılmaz öyle ya da böyle sonudur.".^[16]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel

Genel

• Diehl, Charles (1896). L'Afrique Byzantine. Histoire de la Domination Byzantine en Afrique (533–709) (Fransızca). Paris: Ernest Leroux. 
• Hollingsworth, Paul A. (1991). "The Oxford Dictionary of Byzantium". Alexander Kazhdan (Ed.). The Oxford Dictionary of Byzantium (İngilizce). Oxford ve New York: Oxford University Press. s. 875. ISBN 0-19-504652-8. 
• Martindale, John Robert; Jones, Arnold Hugh Martin; Morris, J., (Ed.) (1992). The Prosopography of the Later Roman Empire, Volume III: A.D. 527–641 (İngilizce). Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-20160-5. 1 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ağustos 2015. 
• Moore, R. Scott (1999). "Gregory (646-47 A.D.)". De Imperatoribus Romanis. 17 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2012. 
• Pringle, Denys (1981). The Defence of Byzantine Africa from Justinian to the Arab Conquest: An Account of the Military History and Archaeology of the African Provinces in the Sixth and Seventh Century (İngilizce). Oxford, United Kingdom: British Archaeological Reports. ISBN 0-86054-119-3. 10 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ağustos 2015. 
• Winkelmann, Friedhelm; Lilie, Ralph-Johannes; Ludwig, Claudia; Pratsch, Thomas; Rochow, Ilse (2000). "Gregorios (# 2345)". Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit (Almanca). Walter de Gruyter. ss. 49-50. ISBN 978-3-11-016672-9.