Siyaset biliminde, despotizm tek bir varlığın mutlak güçle hükmettiği bir yönetim biçimidir. Genellikle bu varlık birey, yani despot'tur; ancak (bir otoriter rejimde olduğu gibi) saygı ve gücü belirli gruplara sınırlayan toplumlar da despotik olarak adlandırılmıştır.^[1]

Gündelik konuşmalarda, despot kelimesi, güç ve otoritelerini halklarını, vatandaşlarını veya astlarını baskı altına almak için kullananlara olumsuz bir şekilde uygulanır. Daha spesifik olarak, terim genellikle bir devlet veya hükûmet başkanına uygulanır. Bu anlamda, despot kelimesi, tiran ve diktatör terimleriyle ilişkilendirilen olumsuz çağrışımlara benzer.^[2]

Terim[değiştir | kaynağı değiştir]

"Despot" kelimesi, Yunanca "despotes" kelimesinden gelir ve "güce sahip olan" anlamına gelir. Antik Yunan kullanımında, despotes teknik olarak doğal olarak köle veya hizmetkar olan kişiler üzerinde evde hükmeden bir efendi anlamına gelirdi.^[3] Terim, tarih boyunca birçok hükümdar ve hükûmeti tanımlamak için kullanılmıştır. Antik Mısır'ın firavunlarının sahip olduğu mutlak otorite ve gücü ifade etmiş, Bizans saraylarında soyluluğu simgemiş, Bizans'ın kukla devletlerin yöneticilerini belirtmiş ve Bizans İmparatorları için bir unvan olarak kullanılmıştır. Bu ve diğer Yunan veya Yunan etkisindeki bağlamlarda, terim olumsuz bir anlam taşımak yerine onur ifade etmek için kullanılmıştır.

Tarihsel süreçteki yansıması nedeniyle, despot kelimesi nesnel olarak tanımlanamaz. Despot kelimesi, basileus ve otokrat gibi diğer Yunanca kelimelerle yakından ilişkilidir, ancak bu çağrışımlar da tarih boyunca çeşitli hükümdarları ve hükûmetleri tanımlamak için kullanılmıştır, örneğin yerel kabile liderleri, basit hükümdarlar, krallar ve imparatorlar.

Dünya görüşü[değiştir | kaynağı değiştir]

Antik Yunanistan[değiştir | kaynağı değiştir]

Antik Yunanlıların arasında, belki de en etkili bir şekilde doğu despotizmi kavramını yaygınlaştıran kişi Aristoteles'ti. Bu ideolojiyi öğrencisi Büyük İskender'e aktardı ve Büyük İskender, o dönemde despotik bir şekilde yönetilen Ahameniş İmparatorluğu'nu, son kralı Darius III tarafından yönetilen Ahameniş hanedanlığını fethetti. Aristoteles, doğu despotizminin zor değil, rızaya dayandığını iddia etti. Dolayısıyla, korkunun değil, köleleştirilenlerin uysal doğasının onu harekete geçirdiği söylenebilirdi ve bu da despot hükümdarın gücünü beslerdi.

Antik Yunan toplumunda, her Yunan erkeği özgürdü ve görevde bulunma yeteneğine sahipti; hem yönetme hem de yönetilme yeteneğine sahipti. Buna karşılık, barbarlar arasında ise doğal olarak hepsi kölelerdi. Aristoteles tarafından öne sürülen başka bir fark iklimlere dayanıyordu. Soğuk ülkelerin, özellikle Avrupa'nın halklarının ruh dolu olduğunu ancak beceri ve zeka açısından eksik olduğunu, Asya halklarının ise beceri ve zeka bakımından donanımlı olsalar da ruh açısından eksik olduklarını ve bu nedenle köleliğe tabi olduklarını gözlemledi. Hem ruh hem de zeka sahibi olan Yunanlar, diğer tüm halkları yönetme özgürlüğüne sahipti.^[4]

Tarihçi Herodot'a göre, Doğu'nun otoriter hükümdarlar tarafından yönetilmesi yaygın bir durumdu ve Oryantal despotların karakter kusurları, sıradan insanlarınkine göre daha belirgin olmasa da, çok daha fazla lüks için fırsat sunuyordu. Lidyalı Krezüs'ün hikâyesi bunun bir örneğidir. Büyük İskender'in Asya'ya genişlemesine kadar, çoğu Yunan, bir güneş-kralın ve Oryantal toplumların kabul ettiği ilahi yasanın etkileyici olduğunu düşünüyordu. Herodot'un tarih anlayışı, insanların kendi şehir-devletlerinin sosyal sözleşmesine yasal olarak rıza gösterdiklerinde özgür oldukları bir toplumun savunucusuydu.

Montesquieu[değiştir | kaynağı değiştir]

Despotizm kavramı, özellikle Oryantal despotizm, 18. yüzyılda Montesquieu'nün "Hukukun Ruhu" adlı eseriyle Avrupa siyasi düşüncesine girmiştir. Bu fikir Montesquieu'nün eseriyle yeni veya ona özgü değildi, ancak Montesquieu'nün eserinin modern siyasi düşünce üzerinde en etkili olanı olarak kabul edilir.^[5]

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Klasik anlamıyla despotizm, tek bir bireyin (despot) devleti temsil eden tüm güç ve otoriteye sahip olduğu, diğer herkesin ise bu bireye bağlı olduğu bir devlet şeklidir. Bu despotizm biçimi, devletin ilk formlarında ve medeniyetin başlangıcında yaygın olarak görülür; Mısır'ın Firavunu klasik despotizmin örnek bir figürüdür.

Edward Gibbon, Roma imparatorlarının Doğu tarzı despotizmi giderek daha fazla kullanmasının Roma İmparatorluğu'nun çöküşünde, özellikle Elagabalus döneminden itibaren, önemli bir faktör olduğunu öne sürdü.

"Yeni imparatorun dikkati en önemsiz eğlencelere yönlendirildiği için, Suriye'den İtalya'ya lüks bir seyahatle geçirdiği aylar boşa harcandı. İlk zaferinden sonra kışı Nicomedia'da geçirdi ve zaferini takip eden yazı beklediği için başkente zaferle girişini erteledi. Bununla birlikte, gelişinden önce, doğru ama ona uygun olmayan kişilik ve davranışının betimlendiği, derhal emriyle senato binasının zafer sunağının üzerine yerleştirilen sadık bir tablo, Romalılara iletilmiştir. Medler ve Fenikelilerin gevşek ve akışkan modasına uygun olarak ipek ve altın giysileri içinde tasvir edildi; başı yüksek bir tiara ile kaplıydı, sayısız kolye ve bilezikleri paha biçilmez değerde taşlarla süslenmişti. Kaşları siyaha boyanmış, yanakları yapay bir kırmızı ve beyazla boyanmıştı. Ciddi senatörler, kendi ülkelerinin sert zulmünü uzun süre tecrübe ettikten sonra, Roma'nın sonunda Doğu despotizminin kadınsı lüksü altında küçüldüğünü iç çekerek kabul ettiler." (Roma İmparatorluğu'nun Gerileyişi ve Çöküşü, Birinci Kitap, Altıncı Bölüm)

Ancak günümüzde kelimenin olumsuz bir anlamı olmasına rağmen, bir zamanlar Bizans İmparatorluğu'nda meşru bir unvan olarak kullanılmıştır. İlk kez Manuel I Komnenos (1143-1180) döneminde, atadığı varisi Alexius-Béla için Macarca unvanı olan "úr" kelimesinin çevirisi olarak kullanılmıştır. Genellikle imparatorun gelinleriyle evlenen ve daha sonra imparatorun oğulları üzerine verilirdi ve 13. yüzyıldan itibaren yabancı prenslere verilmeye başlandı. Despotlar, İmparator'unkine benzer gösterişli kostümler giyer ve birçok ayrıcalığa sahiptir. Despotlar, Despotatlar olarak adlandırılan imparatorluğun bazı bölgelerinde hüküm sürerdi. Ortodoks Litürji, Yunanca olarak kutlandığında, papaz hala diyakon tarafından Despot olarak hitap edilir.

Modern terimin kökeni, 1690'larda Fransa'nın Kralı XIV. Louis'in muhalifleri tarafından kullanılan bir terim gibi görünmektedir. Bu terimi, hükümdarlarının oldukça serbest bir şekilde iktidarlarını kullanmasını tanımlamak için despotisme olarak kullanmışlardır. Ancak Aydınlanma filozofu Montesquieu, cumhuriyetlerin küçük devletler için uygun olduğuna, monarşilerin orta büyüklükteki devletler için ideal olduğuna inanırken, despotizmin büyük devletler için uygun bir yönetim olduğuna inanmıştır.^[6] Aydınlanmış mutlakçılık (aynı zamanda hoşgörülü despotizm olarak da bilinir), 18. yüzyılda Avrupa'da öne çıkan bir dönemde, mutlak hükümdarlar otoritelerini kullanarak ülkelerinin siyasi sistemlerinde ve toplumlarında bir dizi reform yapmışlardır.

Aynı zamanda, terim tiranik yönetimi ima etmek için kullanılır. Amerika Birleşik Devletleri Bağımsızlık Bildirgesi, Kral George III'ü "sürekli olarak aynı amacı izleyen, insanları mutlak despotizm altına sokma amacını gösteren bir dizi zulüm ve gasp" ile suçladı. Günümüzde "despotizm", gücünü zalim bir şekilde kullanan herhangi bir mutlakçı veya diktatörlük rejimi veya lideri ifade edebilir..^[7]

Mutlak monarşi ile farkı[değiştir | kaynağı değiştir]

Montesquieu'ya göre, mutlak monarşi ile despotizm arasındaki fark, monarşide tek bir kişinin sabit ve belirlenmiş yasalara dayanarak mutlak güçle yönetmesidir, oysa despotun kendi iradesi ve keyfine göre yönetmesidir.^[8]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Otokrasi
• Otoriteryanizm
• Mutlak monarşi
• Diktatörlük
• Despot
• Ataerkillik

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• YouTube'da Hata: Sayfa kimliği algılanmadı