Akadca (Akadca: 𒀝𒅗𒁺𒌑 akkadû, ak-ka-du-u₂; logogram: Akadca: 𒌵𒆠 URI^KI),^[1][2] Doğu Sami dillerine ait Antik Mezopotamya'da, özellikle Asur ve Babil imparatorluklarında kullanılmış ölü dil. Dil, kayda geçmiş ilk Sami dili olup,^[3] aslen soysal açıdan akraba olmadığı Sümerce için kullanılmış çivi yazısı ile yazılmıştır. Akadca ismini Akad İmparatorluğu'nun başkenti Akad şehrinden almıştır. Bir izole dil olan Sümerce ve Akadcanın birbirleri üzerindeki karşılıklı etkileşimleri, bu iki dilin bir dil birliği içerisinde sınıflandırılmasına yol açmıştır.^[4]

Sınıflandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Akadca, diğer Sami dilleri ile birlikte Afrika ve Orta Doğu'ya yayılmış Afro-Asya dil ailesi içerisinde değerlendirilir. Yakın Doğu'daki Sami dilleri içerisinde Ebla diliyle beraber Doğu Sami dilleri alt grubunu oluşturur. Bu grup Kuzeybatı ve Güney Sami dillerinden, yüklem-özne-nesne veya özne-yüklem-nesne yerine özne-nesne-yüklem sırası göstermesi yönünden ayrıdır. Bu özelliğin bu grupta Sümerce etkisiyle geliştiği düşünülmektedir.

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Akadca yer isimleri Sümer metinlerinde ilk olarak MÖ 3. binyılın ortalarında tespit edilmiştir.^[5] MÖ 25. ve 26. yüzyıllarda tamamen Akadca yazılmış metinler üretilmeye başlanmıştır. MÖ 10. yüzyılda ise dil, Babil ve Asur bölgelerinde Babil ve Asur Akadcası olmak üzere 2 değişkeye ayrılmıştır. Keşfedilmiş çoğu Akadca metin Yakın Doğu'da Demir Çağı'na düşen bu dönemde üretilmiş olup, dinî, hukukî, resmî ve askerî pek çok dokümanı içermektedir. Dil, Bronz Çağı Çöküşü'ne kadar Yakın Doğu'da lingua franca statüsüne sahip olmuştur.

Dilin soyunun tükenmeye başlaması, Demir Çağı'na düşen Yeni Asur İmparatorluğu döneminde meydana gelmiştir. MÖ 8. yüzyıldan başlayarak imparatorlukta Aramicenin en eski formu olan Eski Aramice yaygınlaşmaya başlamıştır. Helenistik Dönem'de dil, Asur ve Babil bölgelerindeki tapınaklarda çalışan rahipler ve akademisyenlerin kullanımı ile sınırlı kalmış, keşfedilmiş son Akadca metin MS 1. yüzyıla tarihlenmiştir.^[6] Modern dillerden Sâbiîce ve Süryanice (Yeni Aramice), Kuzeybatı Sami dilleri olmalarına rağmen Akadca söz varlığı ve dilbilgisi ihtiva etmektedir.^[7]

Morfoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Ünsüz kökler[değiştir | kaynağı değiştir]

Akad dilinin köklerinin çoğu üç ünsüzden (kökler olarak adlandırılır) oluşur, ancak bazı kökler dört ünsüzden (sözde dörtlüler) oluşur. Kökler bazen transkripsiyonda büyük harflerle temsil edilir, örneğin PRS (karar vermek). Bu köklerin arasına ve çevresine, kelime oluşturma veya gramer işlevleri olan çeşitli ekler, son ekler ve önekler eklenir. Ortaya çıkan ünsüz-ünlü deseni, kökün asıl anlamını farklılaştırır. Ayrıca, transkripsiyonda (ve bazen çivi yazısının kendisinde) çift ünsüzle temsil edilen orta kök çiftlenebilir.

ʔ, w, j ve n ünsüzleri "zayıf kökler" olarak adlandırılır ve bu kökleri içeren kökler düzensiz formlara yol açar.

Hal, sayı ve cinsiyet[değiştir | kaynağı değiştir]

Resmi olarak, Akadca'da üç sayı (tekil, ikili ve çoğul) ve üç durum (yalın, belirtme,tamlayan) vardır. Bununla birlikte, dilin daha önceki aşamalarında bile ikili sayı körelmiştir ve kullanımı büyük ölçüde doğal çiftlerle (gözler, kulaklar vb.) sınırlıdır ve sıfatlar ikili sayıda asla bulunmaz. İkili ve çoğulda, belirtme ve tamlayan hali tek bir yalın dışı halde(oblique case) birleşmiştir.

Akadca, Arapça'dan farklı olarak, yalnızca çoğul bir sonla oluşturulmuş "ses" çoğullarına sahiptir; kırık çoğullar kelime kökü değiştirilerek oluşturulmaz. Tüm Sami dillerinde olduğu gibi, bazı eril isimler prototip olarak dişil çoğul eki (-āt) alır.

šarrum (kral) ve šarratum (kraliçe) isimleri ve dannum (güçlü) sıfatı, Akadcanın hal sistemini açıklamaya hizmet edecektir.

¹ Yalın dışı durum belirtme halini ve tamlayan halini içerir.

Yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı gibi, sıfat ve isim ekleri yalnızca eril çoğulda farklılık gösterir. Başta coğrafyaya gönderme yapanlar olmak üzere belirli isimler, tekilde -um ile biten bir bulunma eki oluşturabilir ve ortaya çıkan biçimler zarf görevi görür. Bu formlar genellikle üretken değildir, ancak Neo-Babilce'de um eki ina edatıyla birkaç yapının yerini alır.

Akkadcanın sonraki aşamalarında, buluma hali dışında çoğu durum ekinin sonunda meydana gelen mimleme (ikili yapı sonundaki -n) ve nunlama (ikili yapı sonundaki -n) ortadan kalktı. Daha sonra, eril isimlerin yalın ve belirtme halleri tekilleri -u''ya dönüştü ve Neo-Babilce'de çoğu kelime sonundaki kısa ünlüler düştü. Sonuç olarak, eril çoğul isimler dışındaki tüm biçimlerde hal eki farklılaşması ortadan kalktı. Bununla birlikte, birçok metin, genellikle düzensiz ve yanlış olmasına rağmen, hal eklerini yazma uygulamasını sürdürdü. Bu dönem boyunca en önemli iletişim dili, hal eki ayrımından yoksun olan Aramice olduğundan, Akadca'nın hal sisteminin kaybolmasının fonolojik olduğu kadar alansal bir fenomen olması da mümkündür.

Zamirler[değiştir | kaynağı değiştir]

Kişi Zamirleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Bağımsız kişi zamirleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Akadca'da bağımsız kişi zamirleri şu şekildedir:

Ek Zamirleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Ek(edat) zamirleri (tamlayan, belirtme ve yönelme eklerini karşılayan) aşağıdaki gibidir:

İşaret zamirleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Akadcadaki işaret zamirleri, Batı Sami dilindeki zamir türünden farklıdır. Aşağıdaki tablolar, Akadca işaret zamirlerini yakın ve uzak gösterimlerine göre göstermektedir:

İlgi zamirleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Akadca'daki ilgi zamirleri aşağıdaki tablodaki gibidir:

Çoğul ilgi zamirlerinden farklı olarak, Akadcadaki tekil ilgi zamirleri hal eklerinin tümünde çekim gösterir. Bununla birlikte, yalnızca ša formu (başlangıçta tekil eril belirtme) hayatta kalmıştır, diğer formlar ise zamanla kaybolmuştur.

Soru zamirleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Aşağıdaki tablo Akadca'da soru zamirlerinin kullanımını göstermektedir:

Edatlar.[değiştir | kaynağı değiştir]

Akkad dili, esas olarak tek kelimeden oluşan edatlara sahiptir. Örneğin: ina (içinde, üzerinde, dışarı, aracılığıyla, altında), ana (-a/-e, için, -den sonra, yaklaşık), adi (-a/-e), aššum (nedeniyle), eli (yukarı, üzerinden), ištu/ultu (nın/-nin, beri), mala (uygun olarak), itti (ayrıca, ile). Bununla birlikte, ina ve ana ile oluşturulmuş bazı bileşik edatlar vardır : ina balu (-sız/-siz), ana ṣēr (kadar), ana maḫar (ieriye) Edatın karmaşıklığından bağımsız olarak, edattan sonraki isim her zaman tamlayan eki durumundadır.

Sözdizimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ad öbekleri

Sıfatlar, ilgi tümceleri ve apozisyonlar isimden önce gelir. Sayılar sayılan isimden önce gelir. Aşağıdaki tabloda erbēt šarrū dannūtum ša ālam īpušū abūya 'şehri inşa eden dört güçlü kral benim babalarımdır' ad öbeği analiz edilmektedir:

Cümle sözdizimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Akadca cümle düzeni Özne+Nesne+Fiil (SOV) şeklindeydi ve bu da onu Arapça ve İncil İbranicesi gibi tipik olarak bir fiil-özne-nesne (VSO) kelime düzenine sahip olan diğer birçok eski Sami dilinden ayırmaktadır. (Etiyopya'daki modern Güney Sami dillerinde de SOV düzeni vardır, ancak bunlar tarihsel zamanlar içinde klasik fiil-özne-nesne (VSO) dili Ge'ez'den gelişmiştir.) Bu sözcük düzeninin SOV dili olan Sümerce etkisinin bir sonucu olduğu ileri sürülmüştür. Her iki dili anadili olarak konuşanların en az 500 yıl boyunca tek bir toplum oluşturarak yakın dil teması içinde olduğuna dair kanıtlar vardır. Bu nedenle bir sprachbund oluşmuş olabilir. Orijinal bir VSO veya SVO sıralamasına dair daha fazla kanıt, fiile doğrudan ve dolaylı nesne zamirlerinin eklenmiş olması gerçeğinde bulunabilir. Kelime sırası, muhtemelen Aramice'nin etkisi altında, MÖ 1. bin yılın sonlarından MS 1. binyıla kadar SVO / VSO'ya kaymış görünüyor.

Söz Varlığı[değiştir | kaynağı değiştir]

Akadca kelime dağarcığı çoğunlukla Sami kökenlidir. "Doğu Sami" olarak sınıflandırılmasına rağmen, temel söz dağarcığının birçok unsuruna, ilgili Sami dillerinde belirgin bir paralellik bulmaz. Örneğin: mārum 'oğul' (Sami *bn), qātum 'el' (Sami *yd), šēpum 'ayak' (Sami *rgl), qabûm 'say' (Sami *qwl), izuzzum 'stand' (Sami * qwm), ana 'to, for' (Sami *li).

Sümerce ve Aramice ile yoğun temas nedeniyle, Akadca kelime dağarcığı bu dillerden birçok alıntı kelime içerir. Bununla birlikte, Aramice alıntı kelimeler MÖ 1. binyılın 1. yüzyıllarıyla ve öncelikle Mezopotamya'nın kuzey ve orta kesimlerinde sınırlıyken, Sümerce alıntı kelimeler tüm dil alanına yayılmıştı. Önceki dillerin yanı sıra Hurri, Kassit, Ugaritik ve diğer eski dillerden bazı isimler ödünç alınmıştır. Sami olmayan iki dil olan Sümerce ve Hurrice kelime yapısı bakımından Akadcadan farklı olduğundan, bu dillerden sadece isimler ve bazı sıfatlar (birçok fiil değil) ödünç alınmıştır. Bununla birlikte, her ikisi de Sami dilleri olan Aramice ve Ugaritçe'den bazı fiiller (birçok isimle birlikte) ödünç alınmıştır.

The following table contains examples of loan words in Akkadian:

Aşağıdaki tablo Akadca'daki alaıntı kelime örneklerini içermektedir:

Akkadca, başta Sümerce olmak üzere diğer dillere de ödünç alma kaynağıydı. Bazı örnekler şunlardır: Sümerce da-ri ('kalıcı', Akadca dārum'dan), Sümerce ra gaba ('biniciler, haberci', Akadca rākibum'dan).

Örnek metin[değiştir | kaynağı değiştir]

Aşağıda 7. Hammurabi Kanunu yer almaktadır.^[8] Çevrilmiş kelimelerin yanlarına hâl ve cinsiyetleri ile zaman ve şahıs bilgileri eğik olarak eklenmiştir.

Çeviri[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir kimse, tanık ya da yazılı bir anlaşma yokken başka bir adamın oğlundan ya da kölesinden gümüş ya da altın, erkek ya da kadın köle, öküz ya da koyun, eşek ya da başka bir şey satın alırsa ya da ücretini ödeyerek kiralarsa hırsız addolunur ve ölümle cezalandırılır. ^[8][9]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Babil ve Asur uygarlıkları
• Sümerler

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]