Avetik Bağdasaryan (Ermenice Ավետիք Պաղտասարեան), Tigrakentli okuyucu olarak da bilinir. 17-18. yüzyılda yaşamış Osmanlı Ermenisi bilim insanı, tarihçi ve gezgin ve astrologdur. Takvim çalışmaları, matematik, tarihçilik, müzikoloji gibi çeşitli alanlarda zengin bir bilimsel miras bıraktı. Eserleri, matematik disiplinlerinde dönemin Ermeni bilim okulunun durumunu yansıtmaktadır.^[1]

Biyografisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğum ve ölüm tarihleri kesin olarak bilinmiyor. Bir din adamının oğlu olarak Diyarbakır'da doğduğu bilinir. Arapça, Farsça, Asurca, Gürcüce, İbranice, Kıptî, Türkçe, Yunanca, Latince ve Fransızca olmak üzere birçok yabancı dil biliyordu. Kendi kabulüyle, bilgisini zenginleştirmek için diller öğrendi. Gerçek adını nadiren anıyor, çoğunlukla kendisini "Tigranakert'ten (Diyarbakır) bir okuyucu" olarak tanımlıyordu.

Uzun süre Osmanlıda Ermenilerin yaşadığı kültür merkezlerinde - Erzurum, Van, Bitlis, Sivas ve Tokat'ta yaşadı ve okudu, ardından eğitimini ilerletmek için İran ve Arabistan'a seyahat etmeye karar verdi. Özellikle doğa bilimleriyle, tarih ve coğrafyayla ilgilendi. Bu bilgi sevgisinden dolayı, "bilgiden nefret eden ahlaksız oburlar" olarak nitelendirdiği din adamlarının muhafazakar fikirli temsilcileri tarafından eleştirildi. Avetik'in kilisenin bilime karşı tutumuna ilişkin görüşleri en iyi şekilde “Adil bir cahil olmaktansa günahkar bir bilim insanı olmak daha iyidir ” ifadesi yansıtır. Ermenice ve yabancı dildeki kaynakları kullanarak astronomi, astroloji ve takvim üzerine çeşitli bilimsel eserler derledi. 35 yıllık çalışmanın sonucu, birkaç ciltten oluşan ve büyük bilimsel öneme sahip^[2] kapsamlı bir "Rekorlar Kitabı" ansiklopedisiydi. Çeşitli astronomik aletleri anlatan Astrolabe kitabı da oldukça önemlidir. Aynı zamanda 1715'e kadar olan dönemi kapsayan bir vakayinamenin de yazarıdır.

Onunla ilgili en son bilgiler 1719'a kadar uzanıyor, Avetik'in nerede nasıl öldüğü ve nereye gömüldüğü bilinmiyor.

Afrika'ya seyahat[değiştir | kaynağı değiştir]

1696-1699'da Elazığ'dan, Archimandrite Astvatsatur ile birlikte Afrika'ya bir geziye çıktı, Etiyopya İmparatorluğu'nun farklı bölgelerini (Avetik'in Abeshstan'ı, yani Habeşistan'ı) ve komşu ülkeleri ziyaret ederek gördüklerini ayrıntılı olarak anlattı. Etiyopya'nın ana eyaletleri olan Amhara, Tigre Agau, Galla, Enarya, Aussa'nın uzak bölgeleri, Afrika'daki Osmanlı mülkleri, Doğu Sudan - Dongola, Sennar, Korti ve diğer bölgeler hakkında gözlemlerini yazdı. Nubiye çölünün özellikle önemli olan göçebe kabilelerini ziyaret etti. Sahra, Negrah- Gumuz'u gezdi. Eserinde Doğu Sudan kabilesi Ababde'nin fakirliğini vurguladı. Son derece gözlemci bir kişi olarak, çeşitli Afrika halklarının ırklarını, kıyafetlerini, geleneklerini, dinlerini, siyasi düşüncelerini, ticaret yollarını ve şehirlerini oldukça objektif ve detaylı bir şekilde anlatır. Corti Prensliği'nde Avetik ayrıca bir Hristiyan nüfus ve aktif kiliseler buldu; daha batıda, o ve Astvatsatur, Avrupalı gezginlerin çok daha sonra girdikleri Dar-four eyaletini ve modern Çad Cumhuriyeti topraklarını ziyaret etti. Buradan Batı Afrika'nın Müslüman ülkeleri olarak adlandırılan Tekrur'a gittiler. Avetik, Tekrur sakinlerini anlatırken şöyle yazar: “Kralları arap, adı Sultan Mahmut: 40 oğlu var. Bu topraklarda kaldığımız süre içinde bir eşi yüzünden oğullarından birini öldürdü. Tekrur halkı heybetli, yakışıklı ve çok cesurdur. Bir köle için 50 kuruş teklif ederlerse, o zaman bu insanlardan bir köle için - iki katı ödemek gerekir. Kökenleri Arap, inançları itibarıyla Müslümanlar ama Ermenilere karşı dost canlısıdırlar. Elbiselerini Osmanlı Türkleri gibi giyerler." Ermenilere karşı dostane tavırla ilgili açıklama, Ermeni seyyahların daha önce Batı Sudan'ı ziyaret ettiğini gösteriyor.^[3][4][5] Afrika'nın bu coğrafi ve etnografik tasvirleri daha sonra onun "Coğrafyasının" bir parçası oldu.

Eserleri[değiştir | kaynağı değiştir]

• "Rekorlar Kitabı" (Դեֆթեր գիրք, Defter Girk)

1684-1719'da yazılmıştır. Ana kısmı astronomik ve takvim tabloları, hesaplamalar, astrolojik incelemelerden oluşmaktadır.

• "Usturlap" (Ըստուռլապ Ysturlap)

1695-1709 arasında yazılmıştır. Usturlabın, ardından diğer astronomik aletlerin işlevlerini tanımıyla başlar. Eser Arapça kaynaklardan da yararlanmıştır. Eserde müzikolojik bilgiler de bulunur.^[6]

• "Zlatochrev" (Ոսկեփորիկ, Voskeporik)

1700 yılında derlenmiştir. Ermeni düşünürlerin çeşitli teolojik eserlerinin bir derlemesidir. Ana kısım Grigor Tatevatsi'nin "Zlatocherev"inden Tatevatsi ve hocası Hovhannes Vorotnetsi'nin diğer eserlerinden alınmıştır.

• "Tarih Tarihi" (farklı kaynaklarda "Gavazanagirk" (Գավազանագիրք^[7]) veya "Akhusakapatmagir" (Աղիւսակապատմագիր ^[8]) başlıklarıyla yazılmıştır.

Kronografik çalışma. 1701-1712'de vardapet (gelecekteki Katolikos) Astvatsatur I'in emriyle yazılmıştır. Astvatsatur'un Katolikos tahtına çıkmasıyla bağlantılı olarak, Avetik, hikâyeyi saltanatının başlangıcına - 8 Mayıs 1715'e getirerek onu tamamladı. Arakel Davrizhetsi'nin “Hikayeler Kitabı”ndan esinlenmiştir.

• "Astroloji" (Ախտարացույց Akhtaratsuyts)

Esas olarak astrolojik tahminlere yer verilmiştir. 1719'da tamamlandı. Yazar Latince kaynaklardan yararlanmıştır

• "Tablolar Kitabı" (Զիճ գիրք, Zich girk)

Takvim ve astronomik tabloları içerir. Arapça kaynaklar kullanılmıştır.^[9] 1719'da tamamlandı.

• "Cografya" (Աշխարացույց, Ashkharatsuyts)

Avetik'in farklı yıllara ait seyahatleri anlatılmaktadır. Küçük Asya ve Kilikya'nın Ermeni nüfuslu şehirleri hakkındaki raporlar oldukça objektif ve ayrıntılıdır. Afrika ile ilgili bilgiler ayrı bir "Habeşistan'a Seyahat" bölümünde yer almaktadır.

El yazmaları ve yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Avetik'in yazılarının çoğu el yazması Venedik Mıhitarist kütüphanesinde bulunmaktadır. Matenadaran, kroniklerinin (No. 1492, 6243, 7424, 8072^[10]) dört el yazması (yazarınkiler dahil) ve bir "Astroloji" el yazması (No. 10095) içerir.

Gevont Alişan, Avtik'in faaliyetlerini ve mirasını inceleyen ilk kişiydi. 1897'de Bazmavep dergisinde kendisine birkaç makale, ayrıca“ Coğrafya ”dan“ Habeşistan'a Yolculuk ”bölümü de dahil olmak üzere çalışmalarından küçük alıntılar yayınladı. Afrika coğrafyası ve etnografyası üzerine eşsiz bir kaynak olarak akademik çevrelerde en büyük ilgiyi uyandıran bu makaleydi. Aynı yıl Habeşistana yolculuk İtalyancaya,^[11] bir yıl sonra da Rusçaya^[12] çevrildi. Avetik'in diğer eserleri henüz yayımlanmamıştır. Eserleri Türkiye de yayınlanmamıştır.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• Л. Алишан (1897). "Աւետիք Պաղտասարեան, ընթերցող Տիգրանակերտցի-1". 
• Л. Алишан (1897). "Աւետիք Պաղտասարեան, ընթերցող Տիգրանակերտցի-2". 
• Л. Алишан (1897). "Աւետիք Պաղտասարեան, ընթերցող Տիգրանակերտցի-3". 
• Л. Алишан (1897). "Աւետիք Պաղտասարեան, ընթերցող Տիգրանակերտցի-4". 
• Чобанян П. (1973). "Новые материалы об Аветике Тигранакертском". 
• "Аветик Тигранакертци". 1. 1974 [Ավետիք Տիգրանակերտցի]. 

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]