Makale serilerinden
Hristiyanlık
İsa Mesih Hristiyanlıkta İsa Bakire doğumu Çarmıha gerilişi Dirilişi tezahürü
Kitab-ı Mukaddes Temeller Eski Ahit Yeni Ahit İncil Kanon Kilise İtikat Yeni Anlaşma
İlahiyat Tanrı Teslis Baba Oğul Kutsal Ruh Apolojetik İlahiyatın tarihçesi Görev Kristoloji Kurtuluş Vaftiz
Tarihçe Gelenek Meryem Havariler Çağı Havari Hristiyan İbraniler Petrus Pavlus İznik öncesi dönem Kilise Babaları Konstantin Konsil Augustinus Doğu-Batı ayrılması Haçlı Seferleri Thomas Aquinas Martin Luther Reform
Mezhepler Topluluklar Batı Katolik Protestan Adventist Anabaptist Anglikan Baptist Evanjelik Kalvinist Kutsaliyetçi Lüterci Metodist Pentikostal Quaker Doğu Doğu Katolik Doğu Ortodoks Oryantal Ortodoks Reformcu Doğu Ortodoks Süryani Antiteslisçi Birlikçi Pentikostal Mormon Yehova'nın Şahidi
İlgili maddeler Diğer dinler Dua Ekümeniklik Eleştiri Liturji Müzik Sanat Sembolizm Terörizm Vaaz
g t d

İngiliz Reformasyonu, 16. yüzyılda İngiltere Kilisesi’nin Papa ve Katolik Roma Kilisesi’nden ayrılması ile sonuçlanan bir dizi olaylar serisidir. Bu olaylar, kısmen, bu dönem boyunca Avrupa'nın birçok bölgesine ulaşan ve Hristiyanlık uygulamalarını etkileyen bir dinsel ve politik hareket olan Avrupa Protestan Reformasyonu hareketinin yayılması ile bağlantılıdır. Bu süreci; feodalizmin çöküşü, milliyetçiliğin yükselişi, ortak hukukun yükselişi, matbaanın icadı ve ayrıca buna bağlı olarak İncilin dolaşımının artması, bilim adamları, üst ve orta sınıflar arasında yeni bilgi ve düşüncelerin yaygınlaşması gibi birçok gelişme etkilemiştir. Bununla birlikte, İngiliz reformasyonunun, Galler ve İrlanda'yı da kapsayan değişik aşamaları kamuoyu ile kendisini uyumlandıran devlet politikası değişiklikleriyle büyük ölçüde bir devlet politikası olarak sürdürülmüştür.

VIII. Henry'nin evliliğinin iptal edilmesi arzusu, İngiliz Reformasyonunu teolojik bir tartışmadan çok politik bir başlatıcı olarak ortaya çıkardı. Gerçekte Roma ve İngiltere arasında ortaya çıkan politik ayrılıklar teolojik alandaki tartışmaları geliştirdi.^[1] Roma ile ayrılmanın hemen öncesinde Papa ve kilise genel kurulu bir doktrin kararı vermişti. Roma'da yapılan son yargılama yeni kabul edilen kilise hukuku yasasına (code of canon law) göre yapıldı.

Kilise vergileri doğrudan Roma'ya ödenecek ve Papa, piskoposların atanması hakkında son söz sahibi olacaktı. Katolik Vatikan Kiliseden ayrılınmasından sonra Kraliyet Üstünlüğü (Royal Supremacy) Yasası ile İngiliz monarşisi böylece kurulan ulusal İngiltere Kilisesinin üst yöneticisi oldu. Doktrinel (fıkhi) ve yasal konulardaki tartışmalar sona erdi ve papalık o güne kadar ödenen vergilerden ve piskoposların atanmasında söz sahibi olma yetkilerinden yoksun bırakıldı.

Kilisenin yapısı ve teolojik konular nesiller boyu süren ateşli bir tartışma konusunu oluşturdu. Bu tartışmalar 1688'deki Glorius Devrimi adı verilen Birleşik Krallık'ın son Katolik hükümdarı Kral II. James'i tahttan indiren bir darbeyle sonlandı.

Arka plan[değiştir | kaynağı değiştir]

VIII Henry ve Kralın Evliliğinin Başlatıcı Rolü[değiştir | kaynağı değiştir]

VIII. Henry, 1509'da 17 yaşında İngiltere tahta çıktı. Ölen kardeşi Arthur'un eşiyle Haziran 1509'da tahta çıkmasından kısa bir süre önce evlendi. Dinsel ritüelleri takip eden titiz bir Katolik olarak tanındı. Martin Luther'e cevap olarak yazdığı, Katolik Kilisesi'nin savunmasını yaptığı, Thomas More'un yardımlarıyla hazırladığı Yedi Sakramentin Savunması adlı kitabı nedeniyle Papa X. Leo tarafından 'İnancın Savunucusu' olarak adlandırıldı. Kendisinden sonra gelen İngiliz monarkları bu unvanı İngiltere Kilisesi'nin Roma'dan kopmasından sonra dahi kullanmayı sürdürdüler.

1520'lerin sonlarına doğru Henry, kendisinden bir erkek çocuk sahibi olamadığı Cathrine ile evliliğinin iptal edilmesini istedi. Henry, Katolik inanışına göre erkek kardeşinin karısı ile evlenmenin yasaklanmış olmasından ötürü bir ilahi bir musibete maruz kaldığını düşünmekteydi. Evlilik öncesi Cathrine, Arthur ile olan evliliklerinin hiç tamamlanmadığına dair yemin etmiş ve böylece bu evlilik Roma'daki Papa tarafından onaylanmıştı. Öncesinde onaylanmış olan bu evliliğin aynı gerekçeyle iptali Papalık için bir çelişki doğuracaktı.

Henry'nin babasının tahta çıkmasından önce tahtta hak iddia eden taraflar tarafından başlatılan Güller Savaşı adı verilen bir savaş yaşanmıştı ve Henry kendisinden sonra benzer bir durum bırakmaktan kaçınmaktaydı.^[2] Catherine'in yetişkinlik dönemine ulaşabilen tek çocuğu I. Mary olmuştu.

Henry, bir erkek varis sahibi olamamasını Tanrı'nın kendisine kardeşiyle yaptığı evlilik nedeniyle verdiği bir musibet olduğunu iddia etti.^[3] İncil, Levililer 20:21'de kardeş karısı ile evlenilmesini yasaklamaktaydı.^[4] Ancak Henry'nin bu evliliğin iptalini istemesi Papa VII. Clement tarafından ret edildi. Kanonik yasaya göre daha önceden izin verilmiş bir gerekçe bir evliliğin iptaline neden olamazdı. Clement aynı zamanda Catherine'nin yeğeni olan, birlikleriyle aynı yıl içinde Roma'yı işgal eden, Papayı kısa bir süre tutuklayan Kutsal Roma imparatoru V. Karl'ın gazabına uğramaktan da çekinmekteydi.^[5]

Parlamento Tartışması ve Yasama[değiştir | kaynağı değiştir]

1529'da kral parlamentoyu evliliğinin iptalini görüşmek üzere toplanmaya çağıdı. Bu birleşimde reform yanlısı olup bu reformun ne biçimde yapılacağı hakkında görüş birliği bulunmayanlar bir araya geldiler. Bu nedenle, bu parlamento 'Reformasyon Parlamentosu' olarak adlandırıldı. Bu parlamentoda, mahkemelerde hukuk mesleğinden olmayıp çağrılan ruhbanların ayrıcalıklarından huzursuz olan Ortak hukuk avukatları bulunuyordu.^[6] Luther'in evanjelizm görüşlerinden etkilenmiş olup mevcut Roma teolojisine muhalif olan kişiler de bulunmaktaydı. Thomas Cromwell'den başka Henry'nin bakanı; koyu bir katolik olmakla birlikte Wolsey'in halefi olan Thomas More da reform yanlısı olarak bulunuyordu. More, sapkınlığa karşı bir yasa çıkarılmasını da istemekteydi.^[7] Daha sonraları Luthercilerle ittifak kuracak olan Cromwell reform yanlısı ancak politik reform arzusu dinsel reform kaygılarına göre öne çıkan birisi olarak görülüyordu.

Cromwell, Henry'nin ve daha da ötesi Cromwell ve dostlarının Protestan inanış ve uygulamaları hususunda istedikleri Üstünlük Yasası'nı geliştirmenin ne denli kullanışlı olacağını gören bir avukat ve parlamento üyesiydi.^[8] En yakın arkadaşlarından birisi Thomas Cranmer kısa bir süre sonra 1533'te başpiskopos olacaktı.

Evliliğin iptali konusunda bir ilerleme kaydedilemedi. Papa, Henry'dense İmparator V. Charles'tan daha fazla çekinmiş olarak göründü. Anne, Cromwell ve müttefikleri Papa'yı basitçe görmezden gelmeyi dilediler, ancak Ekim 1530'da ruhban ve avukatlar tarafından yapılan bir toplantıda parlamentonun Papa'nın yasağına karşın yasayla bir başpiskopos yetkilendiremeyeceğini açıkladılar. Henry bunun üzerine bu kızgın rahipleri dağıttı.^[9]

İngiliz Ruhbanına Karşı Kralın Harekete Geçmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Kardinal Wolsey'in 1529'da adalet bakanlığı (lord chancellor) görevinden alınmasından sonra VIII. Henry, İngiliz ruhbanını 1392'de yürürlüğe giren; İngiltere'de monarkın üstünlüğüne karşı olarak Papa veya bir başka dış gücün yargılamasının istenilmesini veya bunlar tarafından verilen karara itaat edilmesini engelleyen ön uyarı (Latince: praemunire/pre-admonish) yasası gereğince, evliliğinin iptalinin güvencesini temin etmek amacıyla İngiliz ruhbanını suçlama kararı aldı. Henry, Kraliçe Catherine ve destekçisi piskoposlar John Fisher, Nicholas West, Henry Standish ve Exeter Baş Diyakozu Adam Travers'i hedef alan ilk suçlamasını yöneltmiş oluyordu. Bu suçlamayı tüm ruhbana karşı sürdürmeye karar vermişti.^[10] Henry, Canterbury İngiliz Ruhban Meclisi'nden hatalarına karşı özür olmak üzere 100,000 Sterlin ödemelerini talep etti. Ruhban ödemeyi 5 yılın üzerine yaymayı önerdi. Öneri Henry tarafından ret edildi. Ruhban Meclisi buna bütün ödemelerini hep birlikte durdurarak yanıt verdi ve ödemelerin tekrar başlamasından önce Henry'den kendilerine bir güvence vermelerini talep ettiler. Henry bu şartları da reddetmekle birlikte bütün ödemenin 5 yıl içinde yapılmasına ek olarak 5 maddeden oluşan bir talep listesi hazırladı:

1. Ruhban Henry'yi "İngiltere ruhbanı ve Kilisesinin Üst Yetkilisi ve tek koruyucusu olarak tanıyacaktır."^[11]
2. Kralın ruhani yargılama yetkisi bulunmaktadır.
3. Kilisenin ayrıcalıkları ancak kraliyet imtiyazlarına ve ülke yasalarına aykırı davranmadıkları sürece sürdürülecektir.
4. Ruhban kraldan ön uyarı (praemunire) yasasının ihlal edilmesi nedeniyle özür dileyecektir.
5. Ruhban sınıfından olmayanlardan da özür dilenecektir.

Daha İleri Yasal Düzenlemeler[değiştir | kaynağı değiştir]

Piskopos John Fisher parlamentoda Catherine ve ruhbanı destekledi; birinci maddenin içine şu ibareyi ekledi “…Tanrı adının izin verdiği kadarıyla…"^[12] Ruhban Meclisinde, her ne kadar, Başpiskopos Warham bir tartışma isteğinde bulundu ise de şaşırtıcı bir sessizlik yaşandı; ardından Warham dedi ki; “Kim ki sessiz görünüyorsa onaylamıştır, “ sessiz kalanlardan bir din adamı yanıtladı, “O halde hepimiz sessiz bulunuyoruz.” Ruhban meclisi Kralın beş maddesini ve ödemenin 8 Mart 1531’de yapılmasını garanti ettiler.

Aynı yıl parlamento ‘1531 Ruhbana Özür Yasası’nı kabul etti.

Roma’nın gücünün kırılması küçük küçük adımlarla sürdü. 1532’de, Cromwell, gücün kötüye kullanımı ve Ruhban Meclisi (Convocation)’nin bağımsız yasama gücünü içeren Kiliseye karşı dokuz şikâyetin listelendiği Değişmez Ayinlere Karşı Bir Niyaz (Supplication Against the Ordinaries) ‘ı parlamentoya getirdi. Sonunda, 15 Mayıs’ta, kilisenin yukarısında yer alan (kraliyet ) Üstünlük Yasasını tanıyan, kraliyetin izni olmadıkça kanonik yasanın çıkarılmasını engelleyen Ruhbanın Teslimiyeti onaylandı ki bu gelişme ruhbanın yasama gücünün elinden alınması anlamına geliyordu. (1534 ve 1536’da parlamento aynısını tekrarladı.) Ertesi gün, More, Henry’nin başbakanlığına Cromwell’i bırakarak Adalet Bakanlığı görevinden istifa etti. Gücünü ve bunu kaybedişini Henry’yle resmî olmayan ilişkilerinde gösterdi.

Bunu parlamento tarafından çıkarılan çeşitli yasalar takip etti. Piskoposluğun Papalığa Ödenecek İlk Yıl Gelirleri (annates)’nin Kısıtlanması Yasası, ruhbanın ilk yıl geliri (annates)’nin %5’inden fazlasının Roma’ya ödememesini amaçlıyordu. Bu, başlangıçta ihtilafların yaşandığı bir konu oldu ve Henry’nin Avam Kamarası’nı ikna etmesi ve onları yıldırması için üç defa ziyaret etmesi gerekti. Avam Kamarası’ndaki uzatmalı tartışmaların ardından, konu hakkında bir oybirliğine varılamayacağı açıklık kazandıktan sonra Henry salondakilerin ikiye ayrılmasını istedi. Kendisinin ve ülkenin esenliğini isteyenlerin bir tarafa ve kendisine ve bu yasaya karşı olanların diğer tarafa ayrılmalarını istedi. Böylece, yasanın geçmesi için gereken çoğunluğu sağladı.

Temyizlerin Kısıtlanması Tüzüğü, Cromwell tarafından tasarlandı. Şunu deklare etmekteydi;

“Bir İmparatorluk olan İngiltere’nin ve dünyada kabul edildiği yerlerde bu esenliği, asalet sahibi Üst Yönetici ve Kral ve kraliyet mirası İmparatorluk tacınca aynı biçimde yönetilir…”^[13]

Bu bildirim İngiltere’nin her bakımdan bağımsız olduğunu ilan etti. İngiliz tarihçi Geoffrey Elton buna 'Tudor Devrimi’nin Temel Bileşeni' adını verdi ve bir ulusal bağımsızlık olduğu yönündeki görüşünü açıkladı.^[14] Papalığa Ödenecek İlk Yıl Gelirinin Mutlak Kısıtlanması Yasası Roma’ya ödenecek tüm gelirin yasadışı ilanı anlamına geldiği gibi eğer Katedraller kralın adını verdiği piskoposları ret ederlerse Ön Uyarı (praemunire) gereğince (cezai yönden) sorumlu tutulabileceklerdi. Sonunda, 1534’te, Üstünlük Yasası ile kral İngiltere Kilisesi’nin üst başı olarak tanıtıldı ve herhangi bir âdet, gelenek, yabancı yasa, dış otorite (veya) tavsiye yok sayıldı.^[15]

Bu arada, gerdek öncesi balayı için Heny, Anne’i Fransa’ya götürdü ve Ocak 1533’de Westminster Abbey’de evlendiler. Bu evlilik, Catherine ile evliliğinin iptaline yönelik gözüpek bir muhalif olan Başpiskopos Warham’ın ölümü nedeniyle daha kolaylaştı. Henry halefi olarak Canterbury Başpiskoposluğuna Thomas Cranmer’i atadı. Cranmer, Henry’nin evliliğinin iptalini hazırladı. Cranmer bunun 23 Mayıs tarihli evrakında bir boşanma olduğunu ancak tam olarak da bilinen anlamıyla bir evliliğin iptali olmadığını ancak evliliğin iptali hakkında (Henry’nin erkek kardeşinin dul eşi olmasından kaynaklanan) hısımlık ilişkisi nedeniyle kusurlu olmasından doğduğunu, bu evliliğin zaten Tanrı’nın yasasına aykırı olduğunu yazdı.^[16] Anne, Eylül 1533’de Elizabeth adını verdikleri kız bebeği doğurdu. Papa, bu evliliğe hem Henry’yi hem de Cranmer’i Temmuz 1533’de Katolik Kilisesi’nden aforoz ederek yanıt verdi.^[17] Henry, Aralık 1538’de yeniden aforoz edildi.

Sonuç olarak, aynı yıl İlk Ürün ve Onda Birlik Yasası ile Papalığa gönderilen kiliseye ait vergiler papalıktan kraliyete transfer edildi. Peter’in Parası adı altında toprak sahipleri tarafından Roma’ya yıllık olarak verilen tahsisat da kaldırıldı. Bu yasa, “Tanrı’nın katında sizin lütfunuz dışında daha üstün yoktur .” slogan vari sözleri ile tanıtıldı ve Henry’nin “imparatorluk tacı” Roma’nın aleyhinde sivriltildi.^[18]

Bu yasaya karşı bir direnim olması hali için parlamento tarafından, kraliyet üstünlüğünün ret edilmesini vatana ihanet suçuyla ve idamla yargılayan 1534 İhanet Yasası çıkarıldı. Takip eden yıl, Thomas More ve John Fisher bu yasaya göre yargılanarak idam edildiler. Sonunda, 1536’da, parlamento Papa’nın kalan son yasal yetkilerini de yok eden Papa’nın Yetkisine Karşı Yasa’yı çıkardı. Bu yasa, İngiltere’deki Kutsal Kitap tartışmaları hakkında Roma’nın karar verme gücünü yok ediyordu.

Teolojik Köktencilik[değiştir | kaynağı değiştir]

Roma’dan kopuş, kendi başına bir reformasyon değildi.^[1] Reformun kendisi düşüncelerin yayılmasından kaynaklanmıştı. Martin Luther’in görüşleri ve okulu İngiltere’de geniş ölçüde tanındı ve tartışıldı.^[19] İngiltere’de teolojik köktenciliğin önemli bir manifestosu olan Lollardy adıyla bilinen politik ve dinsel hareket; 14. yüzyıl İncil çevirmeni olan John Wycliffe’in yazılarından çıkarılarak derlenen görüşlere dayanan bir hareket oldu. Ancak 1415 isyanının lideri John Oldcastle’ın idamından sonra bu hareket bir daha etkili bir güç olamadı ve 15. yüzyıl içinde etkinlik ve sayısal taraftarı bakımdan oldukça azaldı.

Lollard’ların pek çoğu, özellikle Londra ve Thames Valley’de, Essex ve Kent’te, Coventry, Bristol ve hatta kuzeyde, yeni düşüncelerin buralara ulaşmasıyla ruhbanın yaşam biçiminde bir reformun yapılması anlamındaki bu yeni düşüncelere açık kişiler oldular. Bir vaaz (sermon)’ ın Altar Sakramentinin üzerinde yere sahip olduğunu, ikincisinin bir anı olarak tutulmasını, ancak kısmen bir hükûmet edimi olmadıklarını vurguladılar.^[20][21] Diğer düşünceler; Papa’nın üstünlüğü düşüncesi yalnız Lollard’lar tarafından değil seküler devletin kiliseye üstünlüğünü öne süren kişiler tarafından ayrıca Thomas More gibi konseyciler ve başlangıçta Cranmer’ce de sürdürüldü.^[22] Aralarında St. Paul Katedralinin en kıdemli üyesi John Colet’in de bulunduğu diğer bazı reformcu katolikler, heretiklerin; günahkâr ve tembel yaşantılı ruhbanlar kadar büyük bir inanç tehlikesi olmadıklarını öne sürdü.

Luther’in düşüncelerinin etkisi farklı bir düzen anlamına geliyordu. Düşüncesinin temel payandası; edimlerdense inancın tek başına haklı bir neden olması (sola fide), ekmek ve şarabın takdis ayini (mass)’nin finanse edilmesiyle birlikte Katolik pişmanlık (kefaret) sisteminin temeline yönelik bir tehditti. İnanç dindarın edimlerinde değildir (inanç ve ibadet aynı şey değildir), bu görüşe göre, inanç dindarın edimleri, duaları, ayinleri ile değil Tanrı’nın lütfu ile güvendedir. Üstelik, baskı makinalarının yaygın hale geldiği bir önceki yüzyılda İncil oldukça çok sayıda basılmıştı. William Tyndale tarafından çevirilen bir İncil çevirisi yasaklanmış olmakla birlikte kopyaları İngiltere’de bulunabilmekteydi. Kilise artık kendisine ait çeviriyi etkin biçiminde dikte edebilme gücüne sahip değildi.

Cambridge, Kings Lane'de Beyaz At Tavernası’nda tanışan bir grup, 1520’lerin ortalarında Küçük Almanya adıyla tanındı ve çevrelerinde görüşleri etkin hale gelmeye başladı. Bu grupta bulunan Robert Barnes (1495-1540), Hugh Latimer (1487-1555), John Frith (1503-1533) ve Thomas Bilney (1495-1531) sapkınlık suçlamasıyla yakıldılar.^[23] İngiliz Reformasyonu önderlerinden, I. Mary döneminde idam edilen Cranmer’in düşünce değişimi; kısmen bu grup kişileri ile iptal müzakerelerine katılımlarında oluştu. Sonunda, 1532’de, Kutsal Roma Cermen İmparatoru V. Karl’a Birleşik Krallık elçisi olarak atandığı Nürnberg’de, Andreas Osiander’le birlikteki düşünsel duruşuna ulaştı. (Cranmer, bu arada Osiander’in yeğeniyle gizlice evlendi.) ^[24] Ancak Luthercilerin evlilik iptaline taraftar olmamaları nedeniyle durum karmaşık bir hal almıştı. Cranmer (ve Henry) Strazburg ve Basel’den Cranmer’in daha köktenci düşüncelerle temas etmesine neden olan destek arama ihtiyacı hissettiler.^[25]

Cromwell’in programı Anne Boleyn’in piskopos atamalarına etkisiyle desteklendi. V. Karl’ın, teyzesi olan Catherine’nin Henry tarafından ret edilmiş olması nedeniyle kendisine karşı Papa’yı aforoz için zorlaması olasılığı bulunuyordu. Luther’ci Alman prensleriyle görüşmeler politik bakımdan İngiltere’ye bir kazanım sağlamadı. Görüşmeler ve Henry’nin ittifakın devamı için hazırladığı sakramentler Lutherci düşünceleri İngiltere’yle tanıştırdı.

Manastırların Feshedilmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Cromwell, 1534’te manastırların teftişine başladı. Bu ziyaretler görünüşte teftiş amaçlı gibi olsa da gerçekte kamulaştırılmaları öncesinde mal varlıklarının değerinin gözlemlenmesi amacını taşıyordu. İngiltere’de kraliyet mali zorluklarla karşı karşıya bulunuyordu ve kilisenin zenginliği mevcut politik güçlüklerle bir zıtlık oluşturduğundan kilise mülküne el konulmasını cazip ve yapılabilir gösteriyordu.^[26] Gelirlerin yükseltilmesi için manastırların istimlâka konu olmaları daha önceden görülmüş bir uygulama değildi. Ancak Cromwell, Kardinal Wolsey’in talimatlarıyla gelirlerin arttırılması için Ipswich ve Oxford Kolejlerinde benzer bir uygulamayı yıllar önce yapmıştı.

Şimdiki bu teftişle manastırların sahip oldukları mülklerin tespit edilmesi ve komisyon üyelerinin kilisedeki ruhbanlar hakkındaki olumsuz raporlarıyla istimlâklar için göstermelik yargılama gerekçeleri sağlandı. Kilise, İngiltere’de toplam beşte bir ile üçte bir arasında bir miktar toprağı elinde bulundurmaktaydı. Cromwell, yüksek meblağlardaki bu satışlarla seçkinleri Kraliyet Üstünlüğüne bağlayabileceğini ve ülkedeki toprak sahibi güçlü kesimlerin böylece altüst edilmesiyle Kraliylet Üstünlüğü Yasası öncesine herhangi bir dönüşü zorlaştıracağını hesap etti.^[27] Bu ve buna benzer birçok nedenle 1536’da Manastırların feshedilmesine, Daha Küçük Manastırların Feshedilmesi Yasası ile başlandı. Henry, elde edilen geliri beklenen bir istilaya karşı kıyı savunması amaçlı küçük kaleler için kullandı. Mülkler krallığa veya aristokratlara satıldı.

1536 sonbaharında sayıca 40.000 kişiye ulaşan bir grup Lincolnshire, Horncastle’da toplandı. Öfkelenmiş seçkinler, kralla görüşme talebinde olan kalabalığı dağıtmayı başlardılar. Grace Hacıları bundan daha ciddi bir konu oldu. Ayaklanma Yorkshire’a kadar yayıldı ve isyancılar York'ta toplandılar. Önderleri Robert Aske, 26 kuzey manastırının feshedilen 16’sının restorasyonu hakkında görüşme yaptı. Bununla birlikte, Suffolk Dükü tarafından kralın emirlerinin görmezden gelineceği sözü verildi. Ancak, Suffolk’a isyancıların dağıtılması talimatı verilmişti ve Lincolnshire isyancılarından kırk yedisi ve kuzey hacılarından 132 kişi idam edildi.^[28] 1537 yılı başlarında Cornwall’da ve Norfolk, Walsingham’da daha büyük bir isyan oldu. Bu isyanlar da benzer uygulamayla karşılaştı.

Cromwell’in manastırlar sürecini tamamlaması için dört yıl geçti. 1539’da, bir öncekinden arta kalan daha geniş manastırların feshedilmesine girişti. Bazıları ödeme yapılmasından muaf tutulsa da birçok bina gönüllü olarak teslim edildi. Pek çoğu seküler vaizler oldular. Aralarında Carthusian’ların bulunduğu birkaçı bunu reddetti ve son kişisine kadar idam edildiler.

VIII. Henry reformasyonu, en azından on üç yeni piskoposluk bölgesi kurulmasını amaçlıyordu, bu yüzden kontlukların birçoğuna eski manastırlık tabanında bir manastır yapıldı. Bristol, Gloucester, Oxford, Peterborough, Westminster ve Chester’da yeni piskoposluklar kuruldu. Ama Shrewsbury, Leicester ve Waltham’da kurulmadı.^[29]

Reformasyonun Tersine Yönelmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Papalık otoritesinin feshedilmesi düzenli bir değişimin önünü açmadı ancak daha çok ihtilaf ve çatışma ortamını getirdi. İkonoklazm, yıkım, toplum içindeki tartışmaların getirdiği şiddet olayları ve inancın her türlüsüne yönelik başgösteren köktenci meydan okumalar günlük olarak bildirilen gelişmeleri Cromwell kraldan gizlemeye çalıştı.^[30] Henry bunlardan haberdar olduğunda harekete geçti.^[30] Bu nedenle 1538’in sonlarında Sakramentin özgürce tartışılmasını yasaklayan bir bildirge yayımlandı.^[31]

Henry, John Lambert’in Kasım 1538’de, İsa’nın (ekmek ve şarabın kutsandığı) Kutsal Komünyon Ayini'nde hazır bulunduğunu reddetmesi nedeniyle yapılın yargılanmasında bizzat hazır bulundu. Aynı zamanlarda, parlamento bazı Katolik uygulamaları teyit eden, papaza itirafın önemini belirten ve herhangi bir kişinin bunları reddetmesi hâlinde cezalandırılmasını içeren Altı Madde Yasası’nı kabul etti. Henry, duayla Perşembe akşamı başlayan ve Paskalya pazarı sona eren üç günlük paskalya triduum’una katıldı.^[32] 28 Haziran 1540'ta Henry’nin uzun süreli danışmanı ve hizmetkarı Cromwell idam edildi. İdamı hakkında Altı Madde Yasasının yaptırımlarını uygulamadığı; Barnes, Latimer ve diğer heretikleri desteklediği, Henry’nin dördüncü eşi Clevensli Anne ile evlenmesinden sorumlu olduğu gibi farklı nedenler ileri sürüldü. Altı Madde yasası kapsamında diğer birçok tutuklamalar yapıldı. Cranmer düşürüldü.^[33] 1540'ta Henry, İncil’in serbest dolaşımına karşı harekete geçti. 1536’da Cromwell’e, 1539 Paskalya’sına kadar her kilisenin İngilizce İncil’in en kapsamlı baskısını elde etmeleri talimatını vermişti. Bu talimat büyük çoğunlukla uygulanmadı, böylece Great Bible adı verilen İncil’in İngilizce çevirisi için Ağustos 1537’de resmî izin verildi ve 1539’da Paris’te 2.500 adetlik baskısı yapıldı. Fakat şimdi İncil’in İngilizce okunmasının sapkınlığa yol açabileceğini ifade eden muhafazakâr düşünce belirmişti.

Edward'ın Reformasyonu[değiştir | kaynağı değiştir]

Henry 1547’de öldüğünde, dokuz yaşındaki oğlu VI. Edward, Ocak 1547’de tahta çıktı ve 15 yaşındayken öldü.^[34] Henry’nin üçüncü eşi Jane Saymour’dan olan oğlu Edward Protestan olarak yetiştirilmiş bir çocuktu. Jane Saymour, Edward’ı doğurduktan 12 gün sonra öldü. Somerset ve Canterbury Başpiskoposu Thomas Cranmer İngiltere’yi protestan bir ülke yapmak istiyorlardı. Somerset 1. Dükü olan dayısı Edward Seymour kral vekili lord olarak tayin edildi. Neredeyse bağımsız bir güçle naipliği eline aldı.^[35] İkonlara yönelik 1547 kararları 1538 versiyonunun daha bir sıkı biçimiydi ve daha bir kesinlikle uygulandı. Kiliselerdeki tüm resimler söküldü. Renkli camlar, kutsal emanet odaları, heykeller tahrip edildi veya yıkıldılar. VI. Edward döneminde, Aşai Rabbani Ayini (Komünyon)'nde kutsanmakta olan ekmek ve şarabın İsa'nın bedenine dönüşmediğini belirten bir bölüm İskoç Reform hareketinin ve reformasyonun daha ileri alanla uygulanmasını savunan Püritenlerin lideri hâline gelecek olan John Knox'un katkılarıyla Ortak Dua Kitabı'na ilave edildi. Knox, Fransız reformcu ve Kalvenizm'in kurucusu Jean Calvin'in öğrencisi ve takipçilerinden birisi oldu.

1549’da Warwick kontu John Dudley, Somerset Dükünü bir darbeyle devirerek yönetimi kendi eline aldı. VI. Edward 6 Temmuz 1553’te tüberküloz’dan öldü. Edward, kendisinden sonra yönetime üvey kızkardeşlerinin geçmesini engellemek için bir protestan olan Jane Gray’i tahta varis olarak gösterdiyse de Jane Gray, tahttaki 9. gününde istimlaklardan duyulan hoşnutsuzluk Mary’ye kendisini kraliçe olarak ilan etme fırsatı verdiğinden ilk önce Suffolk’ta, ardından Londra’da kalabalıkların karşısında kraliçeliğini ilan eden I. Mary tarafından tahttan indirildi.

Katolik Yenilenme[değiştir | kaynağı değiştir]

1553’ten itibaren Henry’nin Katolik kızı I. Mary’nin idaresi altında reform yasaları yürürlükten kaldırıldı ve Mary, Roma ile yeniden birleşme için çalışmaya başladı. İlk parlamento yasası Henry’nin eşi, kendi annesi Aragonlu Catherine ile evliliğinin geçerliliğini belirten yasa I. Mary’nin tahttaki iddiasını yasallaştırmış oldu.

Mary, tahtını güçlendirmek için V. Karl’ın önerisi üzerine onun oğlu İspanya kralı kendisinden onbir yaş küçük olan II.Philip ile evlenmeye karar verdi. Elizabeth’in tahta geçmesini ve İngiltere’nin Protestanlığa dönüşünü engellemeyi istiyordu. I. Mary’nin Felipe ile evliliği parlamento tarafından hoş karşılanmadığı gibi Katolikliğe dönüş nedeniyle VIII. Henry döneminde kilise mülklerinin kamulaştırılması sonrasında mülk edinen soylular da durumdan hoşlanmadılar.

Felip, bir varis olmaması hâlinde krallığı miras almayacağını açıklamış olsa da Protestanlar Kent’te Thomas Watt liderliğinde ayaklanma başlattılar. Ayaklanma bastırıldı ve Watt idam edildi. Mary, 1554’te II. Felipe ile evlendi. Döneminde Katolikliğe dönüş için yasalar çıkarıldı. Baş gösteren isyanlarda ayaklanmacılar asılarak veya yakılarak idam edildi.

Papa III. Julius, İngiltere’de otoritesinin yeniden kurulmasını kutlamak üzere bir bağışlama yılı ilan etmeyi tasarlamaktayken öldü. Paul, O'nun yerine adı konuşulanların arasında olsa da Kardinal Caraffa; IV. Paul adıyla Papa oldu. Ateşli bir Napolili olan yeni Papa, İspanyolları Napoli’den çıkarmak istiyordu. Böylece İtalya’da Papa ve Felipe arasında savaş patlak verdi.^[36] Papa, Pole’ü bir heretik olarak yargılamak üzere geri çağırsa da Mary tarafından gönderilmedi.

1555’ten sonra kilisenin yeniden düzenlenmesi çalışmaları başladı. Orta Çağ sapkınlık yasaları tekrar çıkarıldı. Protestanlara Marian (I.Mary) Zulmü adı verilen olayda 283 Protestan sapkınlık suçlamasıyla kazıklarda yakıldı. Bu olay kraliçeye Kanlı Mary adı takılmasına yol açtı. Mary’nin, Kasım 1558’de çocuğu olmadan ve ardından yerini alacak bir Katoliğin ismini vermeden ölmesi pekiştirdiklerinin geri alınmasını mümkün kılacaktı.

Manastırlardan birkaçı, ölünün ruhuna okunan dua ücreti ve hayır kurumları yeniden getirildi. "Pariş (Papazın dini bölgesi) alanı, dinsel ve kültürel bir verimsizlik olarak belirtildi."^[37] Bununla birlikte, bazıları bunu hayranlık duydu. İngiltere'de reformasyon öncesini getirecek tam Katolik restorasyonu için zaman geçmesi gerekti. Sonuç olarak, Thomas Bentham gibi uzun dönemde bir değişim hedefleyen ve bir kurtuluş yönetimi beklemeye başlayan Protestanlar yeraltına çekilerek vaaz vermeye devam ettiler.^[38] Mary'nin 1558'deki çocuksuz ve yerini alacak bir Katolik halefinin ismini vasiyet etmeksizin ölümü Mary'nin icraatlarının geri alınmasını mümkün kılacaktı.

Elizabeth Dönemi ve Reformların Yerleşimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Mary’nin çocuksuz olarak ölmesi üzerine üvey kız kardeşi Elizabeth tahta çıktı. VIII. Henry’nin Anne Boleyn ile uzun süren uğraşısı sonrası gerçekleşen evliliğinden doğan Elizabeth’in ilk yıllarındaki en önemli gündem konuların birisi Hristiyanlık oldu. Katolik Kilisesi onu gayrimeşru ilan ettiğinden Katolik olamazdı. O, aynı zamanda Edward döneminde yapılan köktenci Protestan reformlarının toplum içinde yol açtığı kargaşayı da görmüştü. Elizabeth’in tahta çıkışıyla Katolik Kilisesi cemaati yine hareketlenmişti. Elizabeth öncelikle baş danışmanı William Cecil’e devlet sekreteri olarak ve Nicholas Bacon’a Büyük Mühür’ün koruyucusu olarak güvendi. Temel olarak babasının kilise reformları düşüncesini desteklemekle birlikte bir takım küçük ayarlamalar yaptı. Bu bağlamda, Elizabeth ve danışmanları bir kilisenin birçok düşünceyi içermesini amaçladılar.

İki grup bunun dışında tutuldu. Papaya sadık kalan Katoliklere tolerans gösterilmeyecekti. Onlar hain olarak kabul edildi, çünkü Papa, Elizabeth’in İngiltere kraliçesi olmasını reddetmişti. Katoliklere; kiliselerine veya ülkelerine sadık olmaları gibi iki zor seçenek verildi. Bu, bazı papazlar için yaşam bazıları içinse ihanet suçlamasıyla ölüm anlamına geliyordu. Tolerans gösterilmeyecek diğer ikinci grup ise reformun daha ileriye götürülmesini isteyip sonuçta İngiltere Kilisesi’nden vazgeçenler olacaktı. Onlar artık Anglikan İngiltere Kilisesi'ni gerçek kilise olarak göremezlerdi. Onlar, yeni kilisenin İncil'e itaati reddettiklerine inandılar, böylece yeni kilisenin dışında kalan ve haksızlıkları yönetimce kesinleşmiş görülen inanç sahiplerinden oluşan küçük gruplar teşkil ettiler. Hükûmet, bu ayrılıkçıları sindirmek için hapsetti veya sürgüne gönderdi.

İngiltere Kilisesi’nin kendi içinde üç grup bulunmaktaydı. Bunlardan ilki, aralarında John Jewel ve Richard Hooker gibi kilisenin biçimlenişini olması gerektiği gibi doğru olarak görenlerdi. İkinci bir grup Katolik uygulamaların tekrar getirilmesi için fırsat bekleyenlerdi. Bunlar, Stuart kralları döneminde bekledikleri fırsatı elde ettiler. Üçüncü grup ise eskinin izlerini de silmek isteyen ve Püritenler adı verilenlerdi. Stuart kralları yılları onlar için güç bir geçiş dönemi oldu. Elizabeth döneminin sonunda, İngiltere Kilisesi kesinlik taşıyan bir noktaya erişmekle birlikte gelecek dönemin ihtilaf tohumlarını da bulundurdu.

1559'da parlamento Reformasyon Tasarısı'nı görüşmek ve yeni bir kilise kurmak üzere toplanmaya çağrıldı. Reformasyon Senedi, Aşai Rabbani Ayini'ni; ayinde Papa'nın bulunmasını suistimal olarak ve papazların ayinde cübbe veya Katolik giysileri giyemeyecekleri, özde bir olan bir tören olarak tarif etti. Papazların evlenebileceklerini, kiliselerdeki ikonaların yasaklanmış olduğunu belirtti ve Elizabeth'in İngiltere Kilisesi'nin Üst Yöneticisi olduğunu doğruladı.

Senet, Lordlar Kamarası'nda Roma Katoliği piskoposlar ve lordların karşı oy kullandıkları yoğun bir direnişle karşılaştı. Senet üzerinde değişikliklerin olduğu çalışmalar yapıldı, Komünyonda özde birlik yerine Rabbani Ayininin ekmek ve şarabın İsa'nın kanına değiştirildiği inancına izin verilmesi yönünde ve Elizabeth'in kilisenin üst yöneticisi olduğu değiştirildi. Parlamento, Paskalya süresince tatile girdi ve tekrar başladığında hükûmet kamaraya 1558 Üstünlük Yasası ve 1558 Tek Tiplilik Yasası adı verilen yeni senetleri getirdi.

Üstünlük Yasası[değiştir | kaynağı değiştir]

Üstünlük Yasası ile Mary'nin feshetmiş olduğu on yasa geçerli kılındı ve Elizabeth, İngiltere Kilisesi'nin üst başı unvanını aldı. 'Üst Yönetici' terimi; Elizabeth'in herhangi bir söylemine gerek bırakmaksızın Kilise'nin de üstü olduğunu ifade eden özenle seçilmiş iki anlamı da içeren bir terimdi. Bu konu iki nedenden dolayı önem taşımaktaydı: (1) Bir kadının kiliseyi yönetemeyeceği hissini taşıyanları ikna ediyordu. (2) İngiliz Katoliklerine yönelik olarak uzlaştırıcı bir yoldan uygulandı. Elizabeth'in değişiklikleri üvey kardeşi Edward'ın uygulamalarına kıyasla her kesimden ruhbana yönelik olarak uygulandı. Ancak, piskoposlardan birisi (Antony Kitchin) görev yerini kaybetti, Oxford Kolejlerinden yüz kadar kişi mahrum kaldı; yemin etmektense pek çok yüksek mevkili kişi istifa ettiler. İstifa eden ve kilise rütbeleri alınan kişilerin yerine reformlara taraftar olanlar getirildi.

İkona'lar hakkında, Elizabeth'in başlangıçtaki tepkisi, çarmıha gerilme resimleri ve şamdanlara izin vermekti ancak bu durum kendisinin göreve getirmiş olduğu bazı piskopolar tarafından protesto edildi. 1560'ta, Mary dönemi sürgünlerinden Edmund Grindal, Londra Piskoposu yapıldı. Londradaki çatı balkonlarının yıkılması emri verildi. 1561'de Londra'daki çatı balkonlarının yıkılması emri verildi. Ardından, haçların sökülmesi, resmî elbileselerin, taş sunakların, heykeller ve diğer süslemelerin yıkılmasıyla ilerletilecek daha ileri bir reformasyonun önlenmesi hakkındaki kararlılık gösterildi. Yeni bir Devlet Danışma Meclisi (Privy Council) atandı. Elizabeth'in idaresi altında meclisteki partizanlık ve mahkemelerdeki ihtilaflar (ruhban ve avukatlar arasındaki) büyük ölçüde azaltıldı. Üstünlük Yasası (Supremmacy Law) bir güçlükle karşılaşılmadan kabul edildi.

1558 Birlik Yasası[değiştir | kaynağı değiştir]

Pazar ayini (Sunday Service)'ne, bir Anglikan Kilisesi'nde Ortak Dua Kitabı'nın yeni bir sürümü ile katılınmasını zorunlu kılan 1558 Tek Tiplilik Yasası (Uniformity Law) üç oyla kabul edildi. Tek tiplilik bildirisi, başlanıç reform bildirisinden daha ihtiyatlı olarak hazırlanmıştı. Roma Katoliklerine yönelik sert yasalar bu yasayla iptal edildiler. Bununla birlikte, İngiltere kırsalı daha çok Katolikliğe bağlı kaldığından değişikliklerin genel kabul görmesi hedeflenen öncelikli amaçlardan birisi oldu. Mary, programını empoze edebilmek için sadece beş yıla sahip olabilirken Elizabeth, kırk yıldan fazla tahtta kaldı.

Püritenler ve Roma Katolikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Elizabeth döneminde, protestan özellikleriyle bir ulusal kilisenin varlığı konusunda kendisiyle hemfikir olmakla birlikte reformasyonun henüz kısmen tamamlanabilmiş olduğunu düşünmekte olan Püritenlerin ortaya çıkışı görüldü. Püritenlik, kilise yönetiminin kökten biçimde reforme edilmesi isteğiyle, Dua Kitabı'nın içeriği ve Papalığa ait sürdürülen seremoniye muhalif bir söylemle ortaya çıktı. 1575'te, Grindal, Canterbury Başpiskoposu yapıldı ve kendisinin Püriten ajandayı ileri götürme fikrine kraliçenin karşı olmasına rağmen seçildi. 6,000 sözcükten oluşan, kraliçeye yönelik kınayışını şu sözlerle bitirdi: "Bana tahammül edin, size yalvarıyorum madam, Tanrı'nın heybeti yerine sizin dünyevi heybetinize karşı bir kusur işlersem beni affedin."^[39] Bunun üzerine Grindal ev hapsine alındı. Yoksun bırakılmadıysa da 1583'teki ölümüyle destekçilerinin umutları sona erdi. Grindal'ın yerine gelen Başpiskopos Whitgift daha çok Elizabeth'in kararlarının bir yansıması oldu.

Bırakılan Sonuç[değiştir | kaynağı değiştir]

Elizabeth'in ölümüyle, Püritenlere kesin biçimde karşı olan ancak Roma'ya da bağlı olmayan üçüncü bir grup ortaya çıktı. Bunlar, Katoliklere hücum edici bazı bölümleri çıkarılmış olarak yeniden düzenlenmiş 1559 Ortak Dua Kitabını kullanmayı tercih ettiler. Resmî kiliseye gitmeyi ret edenler sahneden çıkarıldı. Yeni baş gösteren tartışmalar, Püritenler ve bu üçüncü grup arasında değildi. Tartışmalar bunlar yerine, 1603'te Elizabeth'in ölümünden sonra reformasyonun yeni ve daha sert geçen bir bölümü yaşandı. Stuart kralları I. James ve I. Charles'ın hükümdarlıkları döneminde, sonradan başlayacak çatışmanın (1642-1651) kutupları daha belirginleşti. Piskoposluk, sadece bir kısmını dinsel argümanların oluşturduğu çatışmanın temel elementleri arasındaydı. Bu üçüncü grup, yenilenen İngiltere Kilisesinin çekirdeği oldu.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Britanya İmparatorluğu
• Anglikan Kiliseler Topluluğu
• İskoç Reformasyonu
• İsviçre Reformasyonu
• Prespiteryen Kiliseler
• Martin Luther

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• en:English Reformation

Başvuru kaynakları[değiştir | kaynağı değiştir]

• Susan Brigden New Worlds, Lost Worlds (Allen Lane 2000)
• Patrick Collinson and John Craig The Reformation in English Towns 1500-1640 (Macmillan 1998)
• A. G. Dickens, The English Reformation (London) (2nd Ed. 1989)
• Eamon Duffy, The Stripping of the Altars: Traditional Religion in England 1400-1580 (Yale, 1992).
• Eamon Duffy, Voices from Morebath (Yale 2001)
• G. R. Elton, England Under the Tudors: Third Edition (Routledge, 1991).
• G. R. Elton, The Tudor Constitution: Second Edition (Cambridge University Press, 1982).
• Christopher Haigh, English Reformations: Religion, Politics, and Society under the Tudors (Oxford, 1993). online edition 8 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Felicity Heal; Reformation in Britain and Ireland (Oxford UP, 2005) online edition 20 Nisan 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Stanford Lehmberg]], The Reformation Parliament, 1529 - 1536 (Cambridge University Press, 1970).
• [[Diarmaid MacCulloch Reformation (Allen Lane 2003)
• Diarmaid MacCulloch Thomas Cranmer (Yale 1996)
• Judith Maltby, Prayer book and People in Elizabethan and Early Stuart England (Cambridge 1998)
• Ridley, Jasper (1962), Thomas Cranmer, Oxford: Clarendon Press, OCLC 398369 .* Richard Wilkinson; "Thomas Cranmer: The Yes-Man Who Said No: Richard Wilkinson Elucidates the Paradoxical Career of One of the Key Figures of English Protestantism," History Review, 2010 online edition 20 Nisan 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Döneme Ait Tarihçeler[değiştir | kaynağı değiştir]

• Haigh, Christopher. "The Recent Historiography of the English Reformation," Historical Journal Vol. 25, No. 4 (Dec., 1982), pp. 995–1007 in JSTOR 7 Mayıs 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Marshall, Peter. "(Re)defining the English Reformation," Journal of British Studies, July 2009, Vol. 48#3 pp 564–586

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• The History of the Reformation of the Church of England by Gilbert Burnet (Oxford University Press, 1829): Volume I,Volume I, Part II, Volume II, Volume II, Part II, Volume III Volume III, Part II
• Ecclesiastical Memorials, Relating Chiefly to Religion, and the Reformation of It, and the Emergencies of the Church of England, Under King Henry VIII, King Edward VI, and Queen Mary I by John Strype (Clarendon Press, 1822): Vol. I, Pt. I, Vol. I, Pt. II, Vol. II, Pt. I, Vol. II, Pt. II, Vol. III, Pt. I, Vol. III, Pt. II
• Annals of the Reformation and Establishment of Religion, and Other Various Occurrences in the Church of England, During Queen Elizabeth's Happy Reign by John Strype (1824 ed.): Vol. I, Pt. I, Vol. I, Pt. II, Vol. II, Pt. I, Vol. II., Pt. II, Vol. III, Pt. I, Vol. III, Pt. II, Vol. IV
• Hanover College Historical Texts Collection: The English Reformation 3 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - links to primary sources.
• Hanover College Historical Texts Collection: The Protestant Reformation 22 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - links to primary sources.
• Tudor Place, Six Articles Act 2 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.