Özgür yazılım (İngilizce: free software), kullanıcısına çalıştırma, kopyalama, dağıtma, inceleme, değiştirme ve geliştirme özgürlükleri tanıyan yazılım türüdür. Tersi, sahipli yazılımdır (İngilizce: proprietary software).

Özgür yazılım ile kastedilen özgürlük, ekonomik boyutu ile değil yazılımın kullanım hakları ile ilgilidir. Özgür yazılımlar çoğunlukla ücretsiz olsalar da ücretsiz olmaları gerekmez. İngilizce sözlükler "İngilizce: free" kelimesi için yirmiye yakın anlam sıralar. Bunlardan sadece bir tanesi "bedava" iken geri kalanları özgürlük ve sınırlamaların olmaması (İngilizce: freedom) kavramlarına atıfta bulunur.

İçerik[değiştir | kaynağı değiştir]

Özgür yazılım, aşağıdakilerden ayrılır:

• Microsoft Office, Google Docs, Sheets ve Slides gibi sahipli yazılımlar. Kullanıcılar bu yazılımların kaynak kodlarını inceleyemez, değiştiremez ve paylaşamaz.
• Ücretsiz yazılım yani ödeme gerektirmeyen sahipli yazılım.

Telif hakkı içeren bir yazılımın özgür olması için bir özgür yazılım lisansına ihtiyacı vardır.

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

1950'lerden 1970'lerin başına kadar bilgisayar kullanıcılarının özgür yazılımla ilgili yazılım hürriyetlerine sahip olmaları normaldi. Yazılım genellikle fertler arasında paylaşılır, kişilerin yazılım yaparak donanımlarını daha kullanışlı yapmalarını iyi karşılayan donanım üretilerinden dağıtılırdı. SHARE gibi kullanıcıların ve satıcıların üye olduğu kuruluşlarla yazılım değiş dokuşu kolaylaştırmak hedeflenmişti. 1970'lerin ilk yıllarında durum değişti; yazılım masrafları hızla yükselirken büyümekte olan yazılım endüstrisi, donanım üreticilerinin bilgisayar satışıyla beraber verdikleri "yazılım demetleri", kiraya verilen bilgisayarların kâr getirmeyen yazılım desteğiyle rekabet başlamıştı. Bazı müşterilerin kendi ihtiyaçlarını daha iyi karşılamasıyla "özgür" yazılım masraflarının donanım masraflarıyla bütünleşmesini istemiyordu.

17 Ocak 1969'da yayınlanan Amerika Birleşik Devletleri IBM'ye karşı yazısında hükûmet, yazılım demetlerinin rekabet engelleyici olarak sıfatlandırdı.^[2] Bazı yazılım her zaman hürken ancak ödemeyle alınabilen yazılımlar artıyordu. 1970'ler ve 1980'lerde yazılım endüstrisi, bilgisayar programlarını sadece kullanıcıların kodu incelemesi ve değiştirmesini önleyen çalıştırılabilirler şeklinde dağıtmaya başlamasıyla teknik tedbirler almaya başladı. 1980'de copyright kanununun kapsamı bilgisayar programlarını içine aldı.

1983'te Massachusetts Teknoloji Enstitüsü Yapay Zekâ Laboratuvarı'ndaki hacker topluluğunun uzun süreli üyesi Richard Stallman, bilgisayar endüstrisi ve kullanıcılarının kültürel değişiminden yıldığını açıklayarak GNU projesini îlan etti. GNU işletim sistemi için yazılım geliştirmesine Ocak 1984'te başlandı. Ekim 1985'te de Özgür Yazılım Vakfı kuruldu. Kendisi hür yazılımı tanımlayarak "copyleft" kavramını yazılım hürriyeti garantilemek için çıkardı.

Bazı yazılım dışı endüstriler, kendi araştırma ve geliştirmeleri için özgür yazılım geliştirmeye benzer teknikler kullanmaya başladı. Mesela bilim adamları, daha açık geliştirme süreçleri ararken mikroçip gibi donanımlar da telif feragatlı lisanslarla geliştirilmeye başlandı (OpenCores projesi gibi). Creative Commons ve özgür kültür hareketi, özgür yazılım hareketinden çok etkilenmişlerdir.

Dört temel özgürlük[değiştir | kaynağı değiştir]

Özgür yazılımın tanımı ve barındırdığı özgürlükler Özgür Yazılım Vakfı bünyesindeki GNU Projesi sayfalarında açıklanmıştır. Buna göre özgür yazılım kullanıcılara olmazsa olmaz 4 özgürlük sunar:^[3]

Bir yazılım, ancak bütün kullanıcıları bu hakların tümüne sahip oldukları zaman özgür bir yazılım olur. Bu özgürlüklere sahip olmak, kimseden izin almamayı ve izin için hiçbir bedel ödememeyi de içerir.^[3]

Genel kanının aksine özgür bir yazılım, ücretsiz dağıtılabileceği gibi ücretli de dağıtılabilir. Bu nedenle ticari yazılım olarak satılmasına engel yoktur. Özgür yazılımın kopyalarına sahip olmak için ücret ödemeniz gerekebilir veya kopyaları hiçbir ücret karşılığı olmadan da edinmiş olabilirsiniz. Kopyalara nasıl sahip olduğunuzdan bağımsız olarak, her zaman için yazılımın kopyalama, değiştirme ve hatta kopyalarını para karşılığında satma haklarına sahipsinizdir (özgürlük 2).^[3]

Özgür yazılım, çoğu zaman açık kaynak kodlu yazılım kavramı (İngilizce: open source) ile karıştırılmaktadır. Bütün özgür yazılımlar açık kaynak kodludur ancak bütün her açık kaynak kodlu yazılım, özgür yazılım olmayabilir. Özgür yazılımlar açık kaynak kodlu yapıları sayesinde, bünyesinde zararlı bir amaç barındıran (gizli verileri çalma gibi) kodlara sahip olup olmadığı, programlama bilen herkes tarafından incelenerek denetlenebilir.

Bazı özgür yazılım lisansları (örneğin GNU GPL), yazılım kodlarının gelecekte de özgürlüğünü sürdürmesini garanti altına alırken bazı özgür yazılım lisansları bunu garanti altına almamaktadır.

Bazı özgür yazılım lisansları[değiştir | kaynağı değiştir]

Özgür Yazılım Vakfı tarafından özgür kabul edilen lisanslar ile özgür kabul edilmeyen lisanslar GNU'nun Çeşitli Lisanslar ve Haklarında Yorumlar sayfasında listelenmektedir.

En yaygın kullanılan özgür yazılım lisanslarının başında GNU GPL lisansı gelmektedir. Aşağıdaki belli başlı bazı özgür yazılım lisansları listelenmiştir:^[4]

• GNU Genel Kamu Lisansı (GPL)
• GNU Kısıtlı Genel Kamu Lisansı (LGPL)
• BSD Lisansı
• Mozilla Kamu Lisansı (MPL)
• MIT Lisansı
• Apache Lisansı
• Eclipse Kamu Lisansı (EPL)
• Avrupa Birliği Kamu Lisansı (EUPL)

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Açık kaynak
• Copyleft
• Özgür Yazılım Vakfı
• OCS Inventory
• Open-AudIT

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Özgür Yazılım Vakfı 15 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• Özgür yazılımın tanımı - felsefesi 19 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Özgür ve Özgür Olmayan Yazılım Kategorileri - GNU.org 6 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• GNU'nun web sitesinde sürekli güncellenen lisans bölümü25 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• Özgür lisansların Türkçe çevirileri 11 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• GitHub tarafından hazırlanan lisans seçme rehberi 9 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• Kamuda özgür yazılım kullanımı
• Microsoft EULA üzerine bir inceleme 5 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Çağatay Çebi)
• Özgür Yazılım Şimdi Neden Daha Önemli 13 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Richard Stallman)
• Yazılım lisansları hakkında bir karşılaştırma tablosu 29 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)