Özbekler

Özbekler
Oʻzbeklar; Ўзбеклар; اوزبکلر
Toplam nüfus
	35 milyon
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Özbekistan	28.925.799 (2020)
Afganistan	3.5 - 4 milyon (2021)
Rusya	2.360.000 (2018)
Tacikistan	845.000 (2021)
Kırgızistan	970.000 (2021)
Kazakistan	617.000 (2021)
Türkmenistan	558.000 (2021)
Pakistan	70.000 (2021)
Suudi Arabistan	300.000-400.000
ABD	70.000 (2019)
Türkiye	45.000
Çin	14.800
Diller
	Özbekçe; Darice, Tacikçe, Kırgızca, Rusça
Din
	Sünni İslam (çoğunluk); Hristiyanlık, Zerdüştçülük (azınlık)

Özbekler (Özbekçe: Oʻzbeklar, Ўзбеклар, اوزبکلر), Batı Türkistan'da Harezm'den Fergana'ya kadar uzanan bölgede yaşayan ve Orta Asya'daki en kalabalık Türk halkıdır. Özbeklerle ilgili tarihî kaynaklarda "Türk" ve "Sart" şeklinde adlandırıldıkları da görülmektedir.^[9]

Dil[değiştir | kaynağı değiştir]

Özbek dili, Türk dil ailesinin Karluk grubuna ait bir dildir. Tarihi boyunca Arap, Latin ve Kiril alfabeleri dahil olmak üzere çok çeşitli alfabelerle yazılmıştır. Özbekistan'ın eski Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığından sonra hükûmet, Kiril alfabesini yeni bir Latin alfabesiyle değiştirmeye karar verdi. Tarihsel olarak, Özbek Hanlığı'nı ve diğer halef devletlerini kuran göçebe Özbekler, Türk dilinin çeşitli lehçelerini konuşurdu.^[10]

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Özbek ulusu ilk olarak Cengiz Han'ın torunu Şiban'ın soyundan gelen Ebü'l-Hayr Han'ın önderliğinde Deşt-i Kıpçak'taki çeşitli Türk boyları ve kabilelerinin Özbek/Şeybani Hanlığı etrafında örgütlenmesiyle oluşmuştur. Hanlık, Ebü'l-Hayr Han'ın vefatından sonra bir süre karışıklık içinde kalmış ve Özbekler dağılmışlardır.^[11] Torunu ve Şah Budak’ın oğlu Şeybani Han, dağınık haldeki Özbekleri birleştirmiş ve seferler düzenlemiştir. Timurlu devletindeki taht kavgalarından yararlanan Şeybani Han, Maveraünnehir ile Harezm'i ele geçirip, Timurlu Devletini yıkmış ve Hanlığın başkentini Buhara'ya taşımıştır.^[12] Bundan sonra Karluk soylu Timurlu halkıda Kıpçak olan Özbek ulusuna girmiş ve Deşt-i Kıpçak'tan gelen bu göçebe Özbekler Timurlu topraklarına yerleşmiştir, bu iki Türk topluluğunun kültürel etkileşimiyle günümüzdeki Özbekler teşkil olmuştur.^[13]

Özbek ismi ise, Altınorda hanı olan Özbek Han'dan gelmektedir.^[14]

Türkiye'de Özbekler cüzi oranda olsa da geçmişten bugüne dek yaşamışlardır.

Türkiye'ye ilk gelen Özbek topluluğu Rus Çarlığı'nın baskıları sonucu 1920 ve 1923 yılları arasında gelenlerdir. Daha sonra Sovyetler'in işgali sonucu Özbekistan'dan Afganistan'a gitmek zorunda kalan Özbekler 1950 ve 1954 yıllarında arasında Türkiye'ye gelip Adana'nın Yüregir ilçesine yerleşmişlerdir.^[15] Daha sonra Adana'dan Konya'nın Kulu, Akşehir ve Cihanbeyli ilçelerine yerleşenler de olmuştur. Bu Özbekler arasında Basmacı Hareketi'nin kumandanlarından Korbaşı Şir Muhammed Bek'te vardır.^[16]

Türkiye'ye en son olarak topluluk haline gelen Özbekler ise Özbekistan'dan Afganistan'a göçüp yerleşen ve Afganistan'ın yerleşik Özbeklerindendir. Bu Özbekler 1979 yılında SSCB'nin Afganistan'ı işgal etmesiyle, yoksulluk ve çocuklarını korumak gibi nedenlerle Pakistan'a göç etmek zorunda kalmışlardır. Daha sonra oradan Türkiye'ye devlet tarafından getirilmiş ve Türkiye'nin çeşitli bölgelerine yerleşmişlerdir. Bu Özbekler şu anda Hatay'ın Ovakent beldesinde ve Şanlıurfa’nın Ceylanpınar ilçesinin Evrenpaşa köyünde yaşamlarını sürdürüyorlar.^[17]^[18]

Sovyetler Birliği'nin dağılması sonucunda bağımsızlığını kazanan Özbekistan ile Türkiye'nin karşılıklı ilişkilerinin başlaması Ticari, eğitim, sanat, kültür gibi birçok alanda yapılan anlaşmalar, Misafir öğrenciler, devlet görevlileri, işçiler olarak ve yaşamaları bir kısmının Türk vatandaşlığı alıp yerleşmesi sonucunda önemli sayıda Özbekistan vatandaşı da Türkiye'ye yerleşmiştir.

Türkiye'de yaşayan önemli Özbek asıllı Türkler de vardır. Ünlü tenisçi Marsel İlhan dünyada ilk 100'e giren Özbek asıllı tenisçidir. Bununla beraber ünlü Türk istihbaratçı ve sovyetolog Enver Altaylı da Özbek asıllıdır. İstiklal marşı yazarımız Mehmet Akif Ersoy da anne tarafından Özbek kökenlidir.

Çin Özbekleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüz Çin sınırları içerisinde yaşayan etnik Özbekler, Çin Halk Cumhuriyeti Hükümeti'nin resmî olarak tanıdığı 55 etnik azınlık grubundan biridir. Çin Özbekleri Çincede "Wūzībiékè zú" (Basitleştirilmiş Çince: 乌孜别克族; Geleneksel Çince: 烏孜別克族; "Özbek halkı/milleti") olarak anılır. Aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi, 2010 yılı itibarıyla Özbek etnik azınlığına ait 10.600'e yakın Çin vatandaşı vardır; yani etnik Özbekler, Çin'deki 56 resmî olarak tanınmış etnik grubun arasındaki en büyük 49. etnik grubu teşkil ederler. Çin Özbeklerinin neredeyse tümü Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde yaşar. Sincan Özbeklerinin büyük bir kısmı (2015 yılı itibarıyla 4.666 kişi) İli Kazak Özerk İli'ne bağlı Gulca şehrinde yaşar.^[19] Sanci Hui Özerk İli'ndeki Mori Kazak Özerk İlçesi'ne bağlı bir etnik belde [zh] olan Dànángòu Özbek Beldesi [zh], tüm Çin çapında resmen Özbek azınlığına adanmış tek yerleşimdir.^[20] Kaşgar İli, Tarbagatay İli, Urumçi ve Sincan'ın diğer yerleşimlerinde de Özbek azınlıkları mevcuttur.^[21]^[22]

Çin Özbekleri ağırlıklı olarak İslam dinine mensuplar.^[23] Nesiller boyunca bölgedeki Uygurlarla yakın temasta bulundukları için kültürleri Uygurların kültürlerine çok benzer.^[22] Gulca'da 1879 yılında Özbekler tarafından inşa edilmiş "Özbek Camisi [zh]" vardır;^[20] günümüz "Gulca 5 Nolu Ortaokulu" (伊宁市第五中学) de eskiden bir Özbek okuluymuş, fakat Özbek öğrenci sayısının az olması nedeniyle bu okulun işletmesine son verilmiştir.^[20]^[24]

Çin'de Özbek dili, dil bilimcileri tarafından nesli tükenmeye yakın olan bir dil olarak algılanır.^[24] Çin Özbekleri arasında Özbekçeyi hâlen konuşabilen az sayıda yaşlı insan var;^[20] bu insanların dışında, Gulca ve Kaşgar'daki Özbekler günlük hayatta Uygurca konuşurken, Mori Kazak Özerk İlçesi'ndeki Özbekler ise Kazakça konuşurlar.^[20] Bu durumun bazı olası nedenleri Sincan'daki Özbeklerin sayısının Uygurlar ve Kazaklardan çok daha az olması, Sincan'da (Uygur ve Kazak dillerinden farklı olarak) Özbek dilinin hükûmet, eğitim, medya, işyeri veya yayıncılıkta hiç kullanılmaması,^[20] ve Sincan Özbeklerinin yaygın olarak Uygurlar ve Kazaklarla evlenmeleridir.^[24]

2010 Yılı Çin Nüfus Sayımı [zh] verilerince bölgelerine göre Özbek nüfusu
(Nüfus sayımı sırasındaki nüfus)!^[8] Sıra !! Bölge !! Toplam nüfus !! Özbekler
	Ülke toplamı (askerler dahil)	1.335.110.869	10.582
	Ülke toplamı (askerler hariç)	1.332.810.869	10.569
1	Sincan	21.815.815	10.114
2	Zhejiang	54.426.891	86
3	Guangdong	104.320.459	73
4	Pekin	19.612.368	51
5	Hunan	65.700.762	33
6	Tientsin	12.938.693	19
7	Siçuan	80.417.528	17
8	Henan	94.029.939	16
9	Jiangsu	78.660.941	15
10	Kansu	25.575.263	15
11	Şanghay	23.019.196	14
12	Guangşi	46.023.761	13
13	Şantung	95.792.719	13
14	Yünnan	45.966.766	11
15	Fujian	36.894.217	9
16	Hubei	57.237.727	9
17	Jiangxi	44.567.797	9
18	Hebei	71.854.210	7
19	Şensi	37.327.379	7
20	İç Moğolistan	24.706.291	6
21	Heilongjiang	38.313.991	5
22	Liaoning	43.746.323	5
23	Anhui	59.500.468	4
24	Çongçing	28.846.170	4
25	Tibet	3.002.165	4
26	Ningksia	6.301.350	3
27	Şansi	35.712.101	3
28	Çinghay	5.626.723	2
29	Jilin	27.452.815	2
30	Guizhou	34.748.556
31	Hainan	8.671.485
	Askerlik hizmetinde bulunanlar^[25]	2.300.000	13

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Özbəkistan Dövlətinin Statistika Komitəsi 12 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. nin resmî bilgilerine göre Özbekistan nüfusunun 83,7%6 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.-ni Özbekler teşkil eder ve 2020'de Özbekistan nüfusu [1] 30 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. kişidir. Bu bilgilere göre Özbekistanda tahminen 26 milyon 125 bin 209 Özbek yaşamaktadır.
^ "Afghan Population: 34,940,837 (July 2018 est.) [Uzbeks = 11%]". Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. 4 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019.
^ "Arşivlenmiş kopya". 7 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2016.
^ "Arşivlenmiş kopya". 15 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2013.
^ "Ethnic groups in Kazakhstan, official estimation 2010-01-01 based on National Census 2009". 8 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2013.
^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2016.
^ Evrenpaşa Köyü | Güney Türkistan'dan Anadoluya Urfa Ceylanpınar Özbek Türkleri 23 Haziran 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Evrenpasakoyu.wordpress.com. Retrieved on 2013-07-12.
^ ^a ^b "中华人民共和国国家统计局　>>　第六次人口普查数据". stats.gov.cn. 27 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2020.
^ Qosimjon Sodiqov, Turkiy Til Tarixi, Taşkent, 2009
^ ELTAZAROV, Jo’liboy (20 Haziran 2019). "OʻZBEK TILINING GERMANIYADA OʻRGANILISHI TARIXIDAN (XX asrgacha boʻlgan davr)". ULUSLARARASI TÜRK LEHÇE ARAŞTIRMALARI DERGİSİ (TÜRKLAD): 71-77. doi:10.30563/turklad.536855. ISSN 2587-1293.
^ "Semiha Altıer, Semerkand Sarayı'ndan Tarihe Bir Bakış". 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ "İsmail Aka, Timur ve Devleti" (PDF). 23 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
^ "Semerkant Bölgesindeki Özbeklerin Etnik Tarihi". 9 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ Findley, Carter Vaughn. The Turks in World History, Oxford University Press (2005), p. 104.
^ "Adana'ya Yerleşen Türkistanlılar Özbekler Konuşuldu". 23 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ "Mansurxo'ja Xo'jayev - Shermuhammadbek Qo'rboshi" (PDF). 23 Eylül 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
^ "Sınırın Urfalı Özbekleri". 26 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ "Hatay'ın Özbek Kökenli Türkleri". 23 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ "伊宁市人口民族" [Gulca Şehri'nin milletlerine göre nüfusu] (Çince). Çin Gulca Belediyesi. 21 Ekim 2019. 5 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2020.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f 张春海 (Zhāng Chūnhǎi) (18 Mart 2015). "乌孜别克语 "芳踪"已难觅" (Çince). Çin Sosyal Bilimler Akademisi. 17 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2020.
^ "乌孜别克族 > 概况" [Özbekler > Genel Durum] (Çince). Çin Halk Cumhuriyeti Ulusal Etnik İşler Komisyonu [zh]. 18 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2020.
^ ^a ^b Dillon, Michael (1996). China's Muslims [Çin'in Müslümanları] (İngilizce). Oxford University Press. ISBN 0195875044.
^ "乌孜别克族" [Özbek milleti]. 民族工作大全 (Çince). 国家民委网站. 18 Eylül 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2020.
^ ^a ^b ^c 陈宗振 (Chén Zōngzhèn). "制定"拼音方案"势在必行" (Çince). Çin Sosyal Bilimler Akademisi. 19 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2020.
^ "中国人民解放军现役军人的民族构成" [Çin Halk Kurtuluş Ordusu'nda aktif hizmette bulunan insanların etnik gruplarına göre yapılanması]. 2010 Yılı Çin Nüfus Sayımı [zh] (Çince). Çin Ulusal İstatistik Bürosu [zh]. 2010. 16 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2020.

[1] Özbəkistan Dövlətinin Statistika Komitəsi 12 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. nin resmî bilgilerine göre Özbekistan nüfusunun 83,7%6 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.-ni Özbekler teşkil eder ve 2020'de Özbekistan nüfusu [1] 30 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. kişidir. Bu bilgilere göre Özbekistanda tahminen 26 milyon 125 bin 209 Özbek yaşamaktadır.

[CIA-Afghanistan-2] "Afghan Population: 34,940,837 (July 2018 est.) [Uzbeks = 11%]". Central Intelligence Agency (CIA). The World Factbook. 4 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2019.

[3] "Arşivlenmiş kopya". 7 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2016.

[4] "Arşivlenmiş kopya". 15 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2013.

[5] "Ethnic groups in Kazakhstan, official estimation 2010-01-01 based on National Census 2009". 8 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2013.

[6] "Arşivlenmiş kopya". 6 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2016.

[7] Evrenpaşa Köyü | Güney Türkistan'dan Anadoluya Urfa Ceylanpınar Özbek Türkleri 23 Haziran 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Evrenpasakoyu.wordpress.com. Retrieved on 2013-07-12.

[ÇinNüfusSayımı-8] "中华人民共和国国家统计局　>>　第六次人口普查数据". stats.gov.cn. 27 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2020.

[9] Qosimjon Sodiqov, Turkiy Til Tarixi, Taşkent, 2009

[10] ELTAZAROV, Jo’liboy (20 Haziran 2019). "OʻZBEK TILINING GERMANIYADA OʻRGANILISHI TARIXIDAN (XX asrgacha boʻlgan davr)". ULUSLARARASI TÜRK LEHÇE ARAŞTIRMALARI DERGİSİ (TÜRKLAD): 71-77. doi:10.30563/turklad.536855. ISSN 2587-1293.

[11] "Semiha Altıer, Semerkand Sarayı'ndan Tarihe Bir Bakış". 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[12] "İsmail Aka, Timur ve Devleti" (PDF). 23 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.

[13] "Semerkant Bölgesindeki Özbeklerin Etnik Tarihi". 9 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[14] Findley, Carter Vaughn. The Turks in World History, Oxford University Press (2005), p. 104.

[15] "Adana'ya Yerleşen Türkistanlılar Özbekler Konuşuldu". 23 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[16] "Mansurxo'ja Xo'jayev - Shermuhammadbek Qo'rboshi" (PDF). 23 Eylül 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.

[17] "Sınırın Urfalı Özbekleri". 26 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[18] "Hatay'ın Özbek Kökenli Türkleri". 23 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[19] "伊宁市人口民族" [Gulca Şehri'nin milletlerine göre nüfusu] (Çince). Çin Gulca Belediyesi. 21 Ekim 2019. 5 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2020.

[ZhangChunhai-20] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f 张春海 (Zhāng Chūnhǎi) (18 Mart 2015). "乌孜别克语 "芳踪"已难觅" (Çince). Çin Sosyal Bilimler Akademisi. 17 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2020.

[21] "乌孜别克族 > 概况" [Özbekler > Genel Durum] (Çince). Çin Halk Cumhuriyeti Ulusal Etnik İşler Komisyonu [zh]. 18 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2020.

[Dillon-22] Dillon, Michael (1996). China's Muslims [Çin'in Müslümanları] (İngilizce). Oxford University Press. ISBN 0195875044.

[ChinaCom-23] "乌孜别克族" [Özbek milleti]. 民族工作大全 (Çince). 国家民委网站. 18 Eylül 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2020.

[ChenZongzhen-24] 陈宗振 (Chén Zōngzhèn). "制定"拼音方案"势在必行" (Çince). Çin Sosyal Bilimler Akademisi. 19 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2020.

[25] "中国人民解放军现役军人的民族构成" [Çin Halk Kurtuluş Ordusu'nda aktif hizmette bulunan insanların etnik gruplarına göre yapılanması]. 2010 Yılı Çin Nüfus Sayımı [zh] (Çince). Çin Ulusal İstatistik Bürosu [zh]. 2010. 16 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2020.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

Özbek nedir?, Özbek anlamı nedir?, Özbek ne demektir?