Çukurova, tarihi adıyla Cilicia Pedias; Adana, Mersin, Osmaniye ve Hatay illerini içine alan Güney Anadoludaki coğrafi, ekonomik ve kültürel bir bölgedir. 6.4 milyon nüfusuyla, Türkiye'deki en büyük nüfus yoğunluğuna sahip bölgelerinden biridir.

Çukurova batıda Anamur'dan başlamakta olup Akdeniz boyunca doğuya doğru uzanmakta, en kuzeyde Tufanbeyli'ye kadar genişlemekte, İskenderun Körfezi'ni kuşatmakta, güneyde Erzin'e dönmekte ve son olarak da Suriye sınırındaki Yayladağı'nda son bulmaktadır. Çekirdek alanı ise batıda Mersin'i, kuzeyde Kozan'ı, doğuda Osmaniye'yi ve güneyde Akdeniz'i kaplayan Çukurova (Kilikya) düzlüğüdür. Adana-Mersin Metropol Alanı Çukurova'nın iş ve kültür merkezidir.

Çukurova bölgesinin büyük bir bölümü, dünyadaki tarıma en elverişli alanlar arasında olan geniş, düz ve verimli bir alandır. Tarih boyunca Çukurova Avrupa'dan Orta Doğu'ya kaçış noktası olmuştur ve kuzey Orta Doğu ve Orta Asya'dan Akdeniz'e en kısa geçiş noktasıdır, ayrıca iki büyük limanı ve yağ terminaliyle ulaşımın göbeğidir.

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Adana ve Çukurova bölgesi eski devirlerden beri bir yerleşim merkezi olmuştur. Tarihi belgelerde Kilikya olarak geçen Çukurova'dan, Boğazköy'den çıkarılan Hitit yazılı levhalarında, Uru Adania (Adana ülkesi) diye söz edilmektedir.

Gezgin coğrafyacı Strabon, antik çağlarda Kilikya olarak bilinen bölgeden, "Coracesion'dan (Alanya), Kilikya-Suriye kapısına kadar uzanan Küçük Asya'nın güneydoğu kıyıları." diye sözeder. Herodot, bölgenin Hypachoea diye adlandırıldığını, Fenikeli Age-nor'un oğullarından Cilix'in buraya gelip yerleştiğini ve onun adından dolayı bölgenin Kilikya adını aldığını nakleder. Fakat Kilikya adı ilk kez, Asur yazıtlarında Chilakka olarak görülmüştür. Bu nedenle bugün Kilikya adının Asur kaynaklarında özellikle Dağlık Kilikya için kullanılan Chilakka kelimesinden kaynaklandığı kabul edilmektedir. Aynı Asur kaynaklarında Ovalık Kilikya ise Yeni Asur İmparatorluğu kralı III. Şalmaneser'in bölgeye sefer yaptığı ve seferlerinin anlatıldığı yazıtlarda "Kue" veya "Que" adıyla geçtiği görülmektedir.

Anadolu ile Suriye ve Mezopotamya arasında ulaşımı sağlayan Gülek ve Sertavul (Kilikya kapıları) ile Belen (Suriye kapısı) gibi önemli geçitler nedeniyle stratejik önem taşıyan bölgenin doğu ve batı kesimleri yeryüzü şekilleri bakımından farklı özellikler gösterir. Bu nedenledir ki Hellenler, batı kesimini Cilicia Tracheia (Dağlık Kilikya), doğu kesimini Cilicia Pedias (Ovalık Kilikya) olarak anmışlardır. Romalılar ise Dağlık Kilikya'ya Cilicia Aspera, Ovalık Kilikya'ya Cilicia Campestris adını vermişlerdir. Dağlık Kilikya kabaca, Alanya ile Mersin arasında kalan, Ovalık Kilikya ise Mersin'den İskenderun Körfezi'ne kadar uzanan kesimlerdir. İki Kilikya'yı ise Lamas (Limonlu) çayının birbirinden ayırdığı kabul edilir. Günümüzde Dağlık Kilikya Taşeli yarımadası, Ovalık Kilikya ise Çukurova olarak adlandırılır.

Nüfus ve sosyal yaşam[değiştir | kaynağı değiştir]

Nüfus sayımına göre, bölgede 7 milyon insan bulunmaktadır.

Nüfus yoğunluğu km²'ye 66 kişidir.

Zengin bir tarım alanı olan Çukurova, varlığını;

• Tarım ürünleri işleyen sanayi kuruluşlarının fazlalığına,
• Yollarla Doğu, Güneydoğu ve İç Anadolu'ya bağlanmasına borçludur.

Adana, Mersin, Tarsus, Kozan, Kadirli, Ceyhan, Osmaniye gibi büyük il ve ilçelerde sanayi, tarım ve ticaretin aktif olması da nüfusun artmasına neden olmuştur.

Coğrafi konumu[değiştir | kaynağı değiştir]

Bölgenin kuzeybatı, kuzey ve kuzeydoğu bölümleri Orta Toros adı verilen dağ sistemi ile çevrelenmiştir.

Toros Dağları, ovanın kuzey, kuzey-batı, kuzey-doğu ve doğu kısımlarda duvar gibi yükselir. İç Anadolu'dan gelen soğuk rüzgârları önler. Adana Ovası, ortasında bulunan Misis Tepeleri(Davudi dağı-Cebelnur dağı) ile ikiye ayrılır. Çukurova 16 bölgeden oluşur. Yüregir, Misis, Ceyhan ve Yumurtalık, Adana il sınırları içindedir. Düziçi ovası, yer fıstığı üretiminde Türkiye'nin en önde gelen bölgesidir.

Yeryüzü şekilleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Çukurova Bölgesi'nin jeolojik yapısı iki ana grupta incelenebilir.

Yüksek araziler[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaşlı kireçtaşları, konglomera, marn ve benzer materyallerden oluşmaktadır.

Ovalık Kesim[değiştir | kaynağı değiştir]

Alüvyonal materyallerden oluşmaktadır. Çukurova Bölgesinde kireçtaşı oluşumları ile dördüncü zaman alüvyonları yayılım gösterir ve bölgedeki ovaları oluşturur. Ayrıca çukurova bölgesinde Adana ve Mersin gibi önemli iller bulunur.

Akarsu ve göller[değiştir | kaynağı değiştir]

Yapay göller[değiştir | kaynağı değiştir]

Kozan Baraj gölü, Seyhan Baraj Gölü, Mehmetli Baraj gölü, Çatalan Baraj Gölü Aslantaş Baraj Gölü

Doğal göller[değiştir | kaynağı değiştir]

Akyatan Gölü, Akyayan gölü, Tuz gölü ve Aladağlar üzerinde bulunan Yedi göller, Karaisalı yakınlarındaki Karstik Dipsiz göl.

Bölgenin en önemli akarsuları[değiştir | kaynağı değiştir]

Seyhan, Ceyhan, Göksu nehirleri. çaylı nehri 280 kilometre

Ceyhan Nehri, Aksu ve Hurman çaylarının birleşmesi ile meydana gelir. Kadirli'de Adana ovasına girer, Hürmüz Boğazı'nda İskenderun körfezine dökülür. Üzerinde Aslantaş Barajı mevcuttur. Uzunluğu 509 km'dir. Deliburun'da Akdeniz'e dökülmeden önce Akyayan Gölü, Akyatan ve Kakarat göllerini meydana getirir.

Seyhan Nehri, Kayseri'den doğan Göksu ve Samantı çaylarının birleşmesi ile meydana gelir. Mersin Körfezi'ne dökülür. 560 km. uzunluktadır.

İklim, coğrafi yapıya uygun olarak dağlık ve ovalık kesimde değişiklik gösterir. Ovalık alanın iklim yapısı Akdeniz iklimidir. Yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve yağışlıdır. En soğuk ay Ocak, en sıcak ay ise Ağustostur. Ocak ayı sıcaklık ortalaması 9 °C, ağustos ayı ortalaması 28 °C'dir. Dağlık alanlarda ise kara iklimi hâkimdir ve kışın yağışlar kar şeklindedir. Yıllık yağış miktarı ortalama 647 mm'dir, ortalama yağışlı gün 76’dır. En yüksek sıcaklık ortalaması ise Mersin ve cevresinde görülür. Ocak ayı ortalaması 15 °C iken en sıcak ay olan temmuzda ortalama sıcaklık 28 °C dir. Mersin ve çevresinin yıllık yağış ortamalası ise Adana ve çevresinden daha fazladır yıllık yağış miktarı 1096 mm'dir, ortalama yağışlı gün sayısı ise 85 gündür.

Bitki örtüsü[değiştir | kaynağı değiştir]

Denize dönük yamaçların etekleri bol yağış alır. Batıda Antalya çevresi, ortada Mersin çevresi doğuda Hatay, Dörtyol, Osmaniye, Kadirli ve Bahçe çevresi 1000 / 1500 mm civarında yağış alır. Adana çevresi ise 600–700 mm yağış almaktadır.

Çukurova bölgesinde yumrulu bitkilerden kardelen (Galanthus plicus), yabani siklamen (Cyclamen mirabille hidebr), ada soğanı, nergis (narissus), sümbül (ylacinthus) ve benzeri bitkilere bahar aylarında sıkça rastlanir.

Tarım ve hayvancılık[değiştir | kaynağı değiştir]

Bölge, soya fasulyesi, yer fıstığı ve mısır üretiminde de Türkiye'de ilk sıradadır. Ayrıca pamuk yetiştirerek ülkedeki tekstil sanayiine katkıda bulunur. Ayrıca Türkiye turp ihtiyacının yüzde yetmişi bu bölgeden yetiştirilir. Narenciye ihracatının yarısı (portakal, mandalina, limon), muz üretiminin çoğu, yaş sebze ve meyve üretiminin önemli bir kısmı bu bölgeden karşılanır. Türkiye'de sulak ve verimli Çukurova için bir deyim geliştirilmiştir; 'Adam eksen adam biter' Bu bölgede çay ve fındık hariç tüm tarım ürünleri üretilebilmektedir. Aynı zamanda Karataş,Ceyhan,Yumurtalık ve Mersin liman kentlerinde balıkçılık çok yaygındır. Çipura, barbun, lagos, kefal, levrek, kalamar gibi balıklar avlanır ve iç anadolu ve güneydoğu anadolu balık hallerinin ihtiyacının büyük kısmı bu bölgeden karşılanır. Aynı zamanda Akyatan, Akyayan ve Yumurtalık dalyanlarıyla, Seyhan gölünde kültür balıkçılığı yapılır.

Büyük ve küçükbaş hayvancılık diğer alanlar kadar yaygın olmamakla birlikte bölgede et ve süt entegre tesisleri yaygındır ve ülke çapına dağıtım yapılmaktadır.

Yeraltı zenginlikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

• Kurşun-çinko: En önemlisi olan Kozan-Horzum yatağı büyük ölçüde tüketilmiştir. Diğer yataklar ise önemli bir ekonomik rezerv oluşturmamaktadır.
• Krom: Aladağlar çevresinde çıkarılır.
• Barit: Mersin ve Adana çevresinde çıkarılır.
• Boksit (alüminyum):
• Demir: Adana (Feke ve Saimbeyli) çevresinde çıkarılır.
• Altın: Mersin ve çevresinde işletilmeye açılmamış Türkiye'nin en büyük altın rezervi vardır.
• Asbest: Doğu Akdeniz'de Hatay çevresinde çıkarılır.
• Kireçtaşı: Rezerv olarak oldukça zengindir. Dört kireç fabrikası bulunmaktadır.
• Ponza: En zengin kaynaklardan biridir. Ülke rezervinin % 14’ünü oluşturmaktadır.

Kültür[değiştir | kaynağı değiştir]

Tarihte bu bölgeden çıkmış en önemli ozan Karacaoğlan'dır. 17. yüzyılda yörenin Türkmen aşiretleri arasında yaşamıştır.^[1]

Çukurova bayramlığın giyerken
Çıplaklığın üzerinden soyarken
Şubat ayı kış yelini kovarken
Cennet dense sana yakışır dağlar

-Karacaoğlan-

Bölgede aşıklık geleneği günümüzde de sürmektedir.^[2] 115 halk ozanına dair bilgi mevcuttur.^[3] Geçmişten günümüze en önemli isimler, Karacaoğlan, Dadaloğlu, Aşık Feymani, Aşık Ferrahi, Aşık Halil, Aşık Eyyubi, Aşık Halil, Deli Boran, Gündeşlioğlu, Aşık Deli Hazım, Aşık Buruklu Kul Mustafa, Aşık Vuslati, Aşık Mahmut Taşkaya, Aşık Abdulvahap Kocaman, Aşık İmami, Aşık Hacı Karakılçık, Şair Halil Karabulut, Aşık Ayşe Çağlayan, Aşık Duran Şıhlıoğlu olarak sayılabilir.

Yaşamış en usta aşık olarak bilinen Karacaoğlan bu yörede doğup büyümüştür. Yaşamakta olan en usta aşık olarak kabul edilen Aşık Feymani^[4] de bu yörede doğmuş ve hala Çukurova'da ikamet etmektedir.

Çukurova ve çevresinde içinde bulunduğumuz yüzyılda yaşayan 14 kadın aşık tespit edilmiştir.^[5] Bu aşıklardan Ayşe Çağlayan usta aşıklarla atışma yapabilecek kadar bu sanatta söz sahibi olmuştur.

Arzum der, yurdumu ısıtan Güneş
Koca dünya, yıldızlar, yanan ateş
Yuvasın yitirmiş feryat eden kuş
Benimle ağlayan yardan ne haber

-şık Arzu Bacı-
(Adana, Feke)

Garip Fatma, yücesine çıkıyor
Yarin geleceği yöne bakıyor
İçindeki derya coştu akıyor
Bazı da bürünür, güze bu dağlar

-şık Fatma-
(Adana, Kozan)

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• Ali Rıza Yalgın, Çukurova ırmakları ("Çınaraltı", İstanbul, sayı 55, s, 8.)
• Faruk Sümer, Çukurova tarihine dair araştırmalar, ("Ankara Ün. Dil ve Tarih-Coğrafya Fak. tarih araştırmaları dergisi", Ankara, 1/1, 1963, s. 1-110.)
• M. Hadi Altay, Adım adım Çukurova, Adana, Kemal basımevi, 1965. 80, 192 s., resimli, planlı (Çukurova Turizm Derneği yayınları No. 1.)
• Naci Atabeyli, Çukurova'da tarih, arkeoloji ve folklor tetkikleri("Görüşler", Adana, 6/55, Temmuz 1943 s. 9-11.)
• Kasım Ener, Çukurova'nın işgali ve Kurtuluş Savaşı, İstanbul, Berksoy basımevi, 1963. 80, 174 s., 8
• Tarihte Çukurova.-Ankara, Ayyıldız matbaası; Mersin, İçel Turizm ve Tanıtma Derneği, 1965. 80,64 s
• Günay Umay, (1993), 17. yy Saz Şairi Karacaoğlan’la ilgili Bir Değerlendirme 2, Uluslararası Çukurova Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri, Adana.
• Çiğit Dergisi, Adana

Dipnotlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Arzu Bacı - şık (20. Yüzyıl / Anadolu-Osmanlı-Türkiye)1 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Yesevi Üniversitesi, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Madde Yazarı: Hatice Karınlı, 2019