Çevresel arkeoloji, 1970'lerde ortaya çıkan, geçmiş toplumlar ile içinde yaşadıkları ortamlar arasındaki ilişkileri inceleyen arkeolojinin bir alt dalıdır.^[1][2][3] Bu alan, paleo-çevreyi anlamak üzere arkeolojik-paleoekolojik bir yaklaşımı benimsemektedir. Geçmiş çevreleri ve insanların içinde yaşadıkları doğa ile ilişki ve etkileşimlerini ortaya çıkarmak, arkeologlara antropojenik ortamların kökeni ve evrimi ile tarih öncesi uyum süreçleri hakkında fikir vermektedir.^[4]

Çevresel arkeoloji genellikle üç alt alana ayrılır:

• Arkeobotanik (bitki kalıntılarının incelenmesi) ^[5]
• Zooarkeoloji (fauna kalıntılarının incelenmesi)
• Jeoarkeoloji (jeolojik süreçlerin incelenmesi ve bunların arkeolojik kayıtlarla ilişkisi)

Çevresel arkeoloji, tarih öncesi yerleşimlerin hangi bitki örtüsü ile örtülü olduğu ve bölgede hangi hayvan türlerinin mevcut olduğunu ve geçmiş toplumların bunları nasıl yönettiğini araştırmak için bitki ve hayvan kalıntılarını inceler. Bu araştırmalar arasında günümüz fiziksel çevresi ve geçmiştekinin kıyası da yapılır.^[6] Biyoarkeoloji veya jeomorfoloji gibi uzmanlık alt alanları, çalıştıkları materyallerle tanımlanırken, "çevresel" terimi, zaman dilimleri ve coğrafi bölgeler arasında geçerli olan genel bir bilimsel araştırma alanını belirtmek için kullanılır ve amaç çevrenin bir bütün olarak arkeolojik bir çerçeveden incelenmesidir.^[7]

Alt alanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Arkeobotanik[değiştir | kaynağı değiştir]

Arkeobotanik, bitki kalıntılarının incelenmesi ve yorumlanmasıdır. Araştırmacılar, bitkilerin tarihsel bağlamlardaki kullanımlarını belirleyerek, geçmişteki insanların beslenme biçimlerini anlamaya çalışırlar. İnsanların bitkiler ile olan ilişkilerine bakmak, onların geçim stratejilerinin yanı sıra ve bitki ekonomisini anlamak yönünde de önemli bilgiler sağlar.^[8] Örneğin, odun kömürü gibi numunelerin analizi, toplumun yakıt kaynağını ortaya çıkarabilir. Arkeobotanikçiler ayrıca polen, tohum ve meyve kalıntılarını da sıklıkla incelerler.^[9] Bitkiler çeşitli şekillerde uzun yıllar boyunca korunarak arkeolojik olarak yeniden bulunabilirler, örneğin karbonizasyon, mineralizasyon, su içinde koruma yahut kuruma bu koruma çeşitlerinden bazılarıdır.^[8] Arkeobotaniğin bir alt dalı olan etnobotanik daha spesifik olarak bitkiler ve insanlar arasındaki ilişkiye ve bitkilerin insan toplumları üzerindeki kültürel etkilerini inceler. Bu noktada bitkilerin gıda, ekin veya ilaç olarak kullanımı kadar ekonomik ehemmiyetleri de araştırma konusudur.^[10]

Zooarkeoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Zooarkeoloji, hayvan kalıntılarının arkeolojik olarak incelendiği bir bilim dalıdır. Kalıntılar hayvanların içinde var olduğu insan toplulukları hakkında ne gibi bilgiler verdiklerine dikkat edilerek incelenirler.^[11] Hayvan kalıntıları, avcılık faaliyetleri ya da evcilleştirmeye yönelik bilgi verebilirler. Hayvanlar ve insanlar arasındaki belirli ilişkileri ortaya çıkarmasına rağmen, belirli bir alanda keşfedilen hayvan kemikleri, derileri veya DNA'lar, o bölgenin tarihi doğası ve iklimi hakkında bilgi verir.^[11]

Jeoarkeoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Jeoarkeoloji, insanın ortaya çıkışından günümüze peyzaj ve jeolojik süreçlerin incelendiği bilim dalıdır. Geçmiş toplumların çevreyi nasıl etkilemiş ve ondan nasıl etkilenmiş olabileceğini inceler.^[12] Jeolojik tortu ve toprak, eserlerin çoğunluğunun bulunduğu yer olmalarından ötürü incelenirler. Bunun dışında doğal süreçler ve insan davranışları da toprağı değiştirebileceği için, jeolojik bir yaklaşım elzemdir.^[12] Normal gözlemin yanı sıra, bilgisayar programlama ve uydu görüntüleme işlemleri de geçmişteki doğa ve mimariyi rekonstre etmek için sıklıkla kullanılırlar.^[13]

Diğer ilgili alanlar şunlardır:

• Peyzaj arkeolojisi
• Biyoarkeoloji ve insan ekolojisi
• İklimbilim
• Paleoekoloji

Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Çevre arkeolojisi, son 50 yılda ayrı bir disiplin olarak ortaya çıkmıştır.^[14] Son yıllarda önemi hızla artmış ve şu anda çoğu kazı projesinin yerleşik bir bileşeni haline gelmiştir. Multidisipliner olan bu alanda çevre arkeologları ve paleoekologlar, geçmişteki insanların geçim kaynaklarını, insan-çevre etkileşimlerini ve özellikle de iklimsel faktörlerin insanları nasıl etkilediği hakkındaki araştırmalarını, bütünsel bir anlayışa ulaşmak için materyal kültür çalışmalarında uzmanlaşmış arkeologlar ve antropologlarla birlikte gerçekleştirirler.^[15]

1960'lar arkeolojisinde, insanı çevreleyen doğa onunla "pasif" bir etkileşime sahip gibi düşünülüyordu. Ancak Darwinizm ve ekolojik ilkelerin araştırmalara dahil edilmesiyle bu paradigma değişmeye başladı. Longue durée, vaha teorisi ve katastrofist teoriler bu yaklaşımı benimsediler. Örneğin felaketçilik, doğal afet gibi felaketlerin bir toplumun hayatta kalmasında nasıl belirleyici faktör olabileceğini tartıştı.^[16] Ayrıca çevrenin insan toplulukları üzerinde sosyal, politik ve ekonomik etkileri olabileceği göz önünde bulunduruldu. Dolayısıyla doğal çevrenin bir toplum üzerinde sahip olabileceği doğrudan etkiye bakmak daha önemli hale geldi. Bu, orta menzil teorisine (middle range theory) ve 20. ve 21. yüzyıllarda çevresel arkeoloji tarafından yöneltilen temel soruların ortaya çıkmasına sebep oldu. Alan içindeki düşüncede bir başka önemli değişiklik, maliyet etkinliği kavramı etrafında odaklandı. Daha önce arkeologlar, insanların genellikle kaynak kullanımlarını en üst düzeye çıkarmak için hareket ettiğini düşünüyorlardı, ancak bu durumun böyle olmadığını anlamaya başladılar. Daha sonraki teoriler, sosyallik ve failliğin yanı sıra, arkeolojik alanlar arasındaki etkileşime odaklandılar.^[16] Son olarak devlet araştırma denetimleri ve çevresel arkeolojinin 'ticarileştirilmesi'^[17] de daha yakın zamanlarda bu disiplini şekillendiren unsurlardan biri olmuştur.^[18]

Önemli katkıda bulunanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Louis Leakey, bu alanda çok sayıda araştırmaya katkıda bulunmuştur. Leakey ve eşi Mary Leakey, en çok Afrika'daki insanın kökenleri üzerine yaptıkları çalışmalarla tanınırlar. Lewis Binford, orta menzil teorisini geliştirmiştir. Bu teori modeller aracılığıyla insan ve çevre arasındaki ilişkiyi inceler.

Eric Higgs, Asya'da tarımın gelişimini ve arazinin potansiyeline dayalı olarak arazinin kullanımına bakan "alan havza analizi" yöntemini araştırdı.^[16]

Karl Butzer çevre arkeolojisinin dikkate değer bir öncüsüdür ve arkeoloji, coğrafya ve jeoloji alanlarında çok sayıda ödül kazanmış ve araştırmalar yürütmüştür.^[19][20]

Douglas Kennett çevresel arkeoloji ve insan davranış ekolojisi üzerine çalışmaktadır. En çok, iklim değişikliğinin Maya uygarlığının gelişimi ve parçalanmasını nasıl etkilediğini araştıran çalışmalarıyla tanınmaktadır.^[21]

Yöntemler[değiştir | kaynağı değiştir]

Çevresel arkeologlar bir alana değerlendirme veya kazı yoluyla yaklaşırlar. Değerlendirme, bir alanda verilen kaynakları ve eserleri ve bunların potansiyel önemini analiz etmeye çalışır. Kazı, zemindeki farklı katmanlardan örnekler alır ve değerlendirmeye benzer bir strateji kullanır. Tipik olarak aranan numuneler, insan ve fauna kalıntıları, polen ve tohumlar, odun ve odun kömürü, böcekler ve hatta izotoplardır. Lipitler, proteinler ve DNA gibi biyomoleküller de aydınlatıcı örnekler olabilirler.^[22] Jeoarkeoloji ile ilgili olarak, topoğrafya ve uydu görüntüleme sistemleri genellikle doğal çevreyi yeniden oluşturmak için kullanılır. Coğrafi Bilgi Sistemleri, mekansal verileri işleyebilen ve sanal peyzajlar oluşturabilen bir bilgisayar sistemidir.^[13] İklim kayıtları, sıcaklıklar, yağış, bitki örtüsü ve diğer iklime bağlı koşullar hakkında bilgi sağlayabilen paleoklimatoloji verileri aracılığıyla rekonstre edilebilirler.^[23] Bu bilgiler, mevcut iklim için bağlam oluşturmak ve geçmiş iklimi şimdiki zamanla karşılaştırmak için kullanılabilir.^[24]

Önemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Çevre arkeolojisindeki her araştırma, insanların çevreleriyle olan ilişkilerinin farklı bir yönü hakkında bilgi toplar. Bu bileşenler birlikte (diğer alanlardaki yöntemlerle birlikte), geçmiş bir toplumun yaşam tarzını ve çevreleriyle etkileşimlerini tam olarak anlamak için birleştirilir.^[25] Arazi kullanımı, gıda üretimi, alet kullanımı ve meslek kalıpları bu sayede daha iyi anlaşılır. Bu veriler mevcut ve gelecekteki insan-çevre etkileşimlerine uygulanabilir. Predasyon, tarım ve yabancı biyotanın yeni ortamlara girmesi yoluyla insanlar geçmiş ortamları değiştirmiştir. Bu geçmiş süreçleri anlamak, günümüzdeki koruma ve onarıcı süreçleri takip etmeye yardımcı olabilir.^[26]

Çevresel arkeoloji, sürdürülebilirlik ve neden bazı kültürlerin yok olurken bazılarının hayatta kaldığı hakkında fikir vermektedir. Tarih boyunca birçok kez toplumsal çöküş yaşanmıştır, bunun en belirgin örneklerinden biri Maya uygarlığıdır. Arkeologlar, daha önce tartışılan göl tortu numunesi ve iklim yeniden yapılandırma teknolojisini kullanarak, Mayalar zamanında mevcut olan iklimi rekonstre edebildiler.^[27] Maya toplumu çöktüğünde Yucatán Yarımadası'nda aşırı kuraklık olduğu tespit edilmiş olsa da, diğer birçok faktörün de onların yok olmasına katkısı olmuştur. Ormansızlaşma, aşırı nüfus ve sulak alanların manipüle edilmesi, Maya uygarlığının çöküşüne dair öne sürülen teorilerden bazılarıdır. Bu faktörlerin hepsi birlikte doğal çevreyi kötü yönde etkilemiştir.^[28] Sürdürülebilirlik açısından, Mayaların çevreyi nasıl etkilediğini incelemek, etkileşimin bölge peyzajını ve müteakip popülasyonları kalıcı olarak nasıl etkilediğini görmek önemlidir.^[29]

Arkeologlar, çalışmalarının disiplinin ötesinde bir etkiye sahip olduğunu kanıtlamak için giderek daha fazla baskı altına girmektedirler. Bu durum, çevresel arkeologları, iklim değişikliği, arazi örtüsü değişikliği, toprak sağlığı ve gıda güvenliği gibi alanlarda gelecekteki sonuçları modellemek için geçmiş çevresel değişikliklerin anlaşılmasının gerekli olduğunu tartışmaya sevk etti.^[30]

Dipnotlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Çevresel Arkeoloji nedir? 4 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• A'dan Z'ye Arkeoloji: S - Tohumlar (Botanik Kalıntılar) 5 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Arkeolojinin A'dan Z'si: T - Taphonomi (Site Oluşum Süreçleri) 4 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Arkeolojinin Yönleri: Arkeozooloji 4 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Hayvanlar, Yiyecekler ve Antik Kültür 11 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Çevresel Arkeoloji Derneği 5 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Tarihi İngiltere - Çevresel Arkeoloji 15 Mayıs 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Arkeoloji Veri Hizmeti - Çevresel Arkeoloji Bibliyografyası 17 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Çevresel Arkeoloji - Teori ve Uygulama: Geriye Bakmak, İleriye Doğru 5 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - açık erişim temalı konu