Çerkes Meclisi

Büyük Özgürlük Meclisi
*Шъхьафитныгъэ Хасэшхо*
Büyük Özgürlük Meclisi ; Шъхьафитныгъэ Хасэшхо
Çerkesya
	Meclis tarafından kullanılan Çerkes bayrağı varyantı
	Mecliste alınan karara göre Çerkesya'nın vilayetleri
Tür
Tür	Tek meclislilik
Tarih
Kuruluş	13 Haziran 1861 (162 yıl önce); (4 Zilhicce 1277)
Dağılış	21 Mayıs 1864 (159 yıl önce); (26 Zilhicce 1280)
Önceki	Lepq Zefes (Halk Meclisi)
Başkanlık
Başkan	Gerandıqo Berzeg
Abzeh temsilcisi	Hasan Biş
Şapsığ temsilcisi	İslam Thauşe
Kabardey temsilcisi	Aslan Beslenıyqo
Diğer önemli üyeler	Qarabatır Zanuqo (Sefer Bey Zanuqo'nun oğlu); İsmail Braqiy; İbrahim-aka Thauşe; Muhammed Huşt; İpa Dziaş; Nafu; Ahmed Ali; İbrahim-Ali
Yapı
Sandalye	15
Siyasi gruplar	Büyük Çerkes Görüşmesi (15)
Seçimler
Son seçim	13 Haziran 1861
Toplantı yeri
	Şaçe (1861-1862) Tophane (1862-1863, bazı üyeler); Mutıhuasua (1862-1864, bazı üyeler) Qbaade (1864)

Çerkes Meclisi (Batı Çerkesçesi: Адыгэ Хасэ, romanize: Adıgə Xasə) ya da resmî adıyla Büyük Özgürlük Meclisi^[6] (Batı Çerkesçesi: Шъхьафитныгъэ Хасэшхо, romanize: Şhafitnığə Xasəşxo), Çerkesya'nın son meclisi. Askerî komutanlar,^[7] din adamları^[6]^[7] ve aydınlardan^[6] oluşan meclis, 1861 yılında Soçi'de yapılan bir toplantı sonucunda resmîleşmiş ve önceki geleneksel meclisin yerini almıştır.^[6]^[8] Meclis, uluslararası destek elde etmek için Osmanlı Devleti de dahil olmak üzere dünyadaki çeşitli ülkelerle ilişkiler kurmuştur.^[6]^[7] Meclis Rus güçleri tarafından feshedildikten sonra, bazı üyeler "Çerkes Liderlerden Majesteleri Kraliçe Victoria'ya Dilekçe" adlı bir mektup yazarak İngiliz İmparatorluğundan insanî yardım istediler.^[7]^[9]^[10]^[11]

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Önceki meclisler[değiştir | kaynağı değiştir]

Çerkes halkı arasında geleneksel kabile meclisleri hep var olmuştu. 1700lü yıllarda Çerkesya'nın farklı bölgeleri her yıl buluşarak bir meclis görüşmesi yapmaya ve ülkeyi ortak yönetmeye başladılar, böylece Çerkesya'nın birleşme süreci başladı ve Çerkesya Konfederasyonu kurulmuş oldu. Başta laf üstünde bir birlik olsa da, her geçen gün merkezîleşme hızlanıyordu. Avrupa'dan esinlenilmiş ilk meclis ise 1820 yılında kuruldu. Qızbeç Tığujıqo gibi önemli kişiler de bu meclise katılmıştı. Bu tür siyasi yapılanmalar özellikle Rus yayılmacılığına karşı gelişiyordu.^[6] Edirne Antlaşması'nın ardından Çerkesler "Milli Birlik Meclisi" (Batı Çerkesçesi: Лъэпкъ Тхьэрыӏо Хасэ) adlı bir meclis daha kurdular.^[12]

Bu meclislerden en büyüklerinden birisi 1834'te Ubın'da toplanan ve Çerkes bayrağı'nın kabul edildiği meclisti. Bu meclise Britanyalı seyyahlar Edmund Spencer^[13]^[14] ve David Urquhart^[15]^[16] da katılmıştı:

İşte o zaman cesur lider Hirsis Sultan Oglou, İstanbul'dan yeni aldığı, Türk İmparatorluğu'nda yüksek statüye sahip bir Çerkes prensesinin güzel elleriyle süslenmiş güzel ulusal bayrağı açtı.
Uzun zamandır beklenen ulusal bayrağın görülmesi üzerine binlerce kılıç havaya uçtu ve kalabalıktan uzun süreli bir sevinç çığlığı yükseldi. Ortak tehdit, başarıya ulaşmanın ilk ve en gerekli unsuru olarak birlik duygusu uyandırdığı için, ülke genelinde herkes Ruslara asla boyun eğmeyeceğine, onlarla ticari ilişkilere girmeyeceğine, herhangi bir anlaşmayı sürdürmeyeceğine yemin etti.
Prensler ve boylar arasında o güne kadar süregelen rekabet sona erdi; şimdiye kadar birbirlerinin topraklarına saldıran Çerkesler artık el ele, en yakın kardeşlik bağlarıyla birleşmiş olarak görülebiliyordu.
— Edmund Spencer

Yeni meclisin örgütlenmesi

Çerkes aydınlar, din adamları ve liderleri arasındaki bir toplantıda tam anlamıyla merkezî bir meclis kurulması gerektiği kararı alındı^[6] ve 13 Haziran 1861 tarihinde bu meclis kuruldu.^[6]^[17] Meclisin merkezi olarak günümüzde Soçi olarak bilinen Şaçe bölgesi seçildi.^[6]^[7] Meclis başkanı ve Çerkesya başkanı olarak Gerandıqo Berzeg seçildi.^[6]^[18] Tüm Çerkesya'nın ortak hükûmeti bu meclis idi.^[6]^[17]^[19]^[20] Meclis binasının inşaasına Sadz bölgesinden Abhazlar da katıldı.^[6] Meclis binasında mahkeme, mescit ve misafirhaneler de vardı.^[3]^[21]

Meclis resmi olarak bağımsız Çerkesya devletini dünyaya ilan etti ve Çerkes ulusunun tanınmasının yanı sıra savunma operasyonlarını finanse etmek için silah ve malzeme desteği sağlama çabalarını iki katına çıkarmaya çalıştı. Meclis, Ağustos 1861'de İngiltere'nin Sohum'daki konsolosluğuna Çerkeslerin politik durumunu ve isteklerini açıklayan bir deklerasyon sundu:^[6]^[17]

"4 Zilhicce 1277'de (13 Haziran 1861), tüm Çerkesler, gücü birleştirmek ve bağımsızlığı tesis etmek için Meclis'e davet edildi. Hepsi, iç düzeni korumak için olağanüstü bir birlik kurmak ve buna ayak uydurmak konusunda oybirliğiyle anlaştılar. Bu birliğe kulak asmayanlar cezalandırılacaktır.
Çerkes bölgesinde 15 ulema ve aydınlardan oluşan bir Meclis kurulmuştur. Bu Meclis'e "Büyük Özgürlük Meclisi" adı verildi. Meclisin emriyle ülkemizde 12 vilayet kurulmuştur. Her vilayetin bir müftüsü, bir kadısı ve bir muhtarı vardır. Bunlar Meclis'in emirlerine uymalı ve birlik ile uyum içinde hareket etmelidirler.
Bir Çerkes'in mülkiyetinde ise her 100'den 1'i alınır. Böylece eyalet mahkemesinin emrini yerine getiriyorlar: gelir toplamak ve vergi dağıtmak, gasp edilen mülkleri kurtarmak ve izlemek. Her halükarda gelirler giderleri aştı ve elhamdülillah ülkeyi yöneten Büyük Çerkes Özgürlük Meclisi amacına hizmet ediyor."

Alınan ilk kararlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Meclis ilk olarak bu kararları aldı:^[7]^[22]^[23]^[24]

Çerkesya Devleti bağımsız bir devlettir. Kurulan meclis, tüm Çerkesleri temsil etmektedir.^[3]^[6]
Ülke bayrağı yeşil üzerine üç sarı ok ve on iki yıldızdan oluşur.^[7]
Milli birlik, gerekirse zor kullanarak uygulanacaktır.^[6]
Rusya'ya karşı gazavat ilan edilmiştir.^[7] Yine Rusya ile barış yapılmaya çalışılacak ve yapılan diplomatik anlaşmalara uyulacaktır.^[3]
Çerkesya hiçbir koşulda Çarlık ordularına teslim olmayacaktır.^[6]
Ülke 12 bölgeye bölünecek, her bölgeye kadı, müftü ve muhtar atanacak, bu yöneticiler meclis adına hareket edecektir.^[3]^[6]^[7]
Bölge yöneticileri meclis adına vergi toplayacak, 100 hane başına 5 süvari bedeli alınacak, her 100 aileden 5 süvari askere gönderilecektir.^[3]^[6]^[7]^[25]
Yüz maldan biri vergi alınacaktır.^[6] Toplanan vergiler Çerkesya'nın bağımsızlığı adına savunma amaçlı harcanacaktır.^[6]
Devlet idaresi adına hükûmet binası ve misafirhaneler yapılacaktır.^[3]
Dünya güçlerine delegeler gönderilecektir.^[3]^[6]

Rusya ile diplomatik görüşmeler[değiştir | kaynağı değiştir]

Meclis liderleri savaşı bitirmeye çalıştı. Temmuz 1861'de Meclis, Rusya'nın Kafkasya valisi General Baryatinsky'ye Gerandıqo Berzeg, Hasan Biş ve İslam Thauşe'den oluşan bir heyet gönderdi. Baryatinsky, konuyla ilgilenmesi için Prens Orbeliani'yi atadı. Orbeliani, Çerkes önerilerini reddetti ve bir Çerkeslerin Çar'a boyun eğmesini talep etti.^[6]

Eylül 1861'de Çerkes Meclisi'nden bir heyet Çar II. Aleksandr ile bir araya geldi. Çerkes heyeti, Rusya'nın anlaşmaları bozduğundan şikayetlendi.^[26] Sonra Rusya Çerkeslerin Çerkesya'da yaşamalarına izin verirse^[6]^[7] "onurlu davranacak bir Rus yönetimini" kabul edeceklerini söyledi.^[3]^[7] Çar Aleksandr, "Elimizden geleni yaparız" dedi.^[27] Ancak görüşmelerin devamında Çar araya girerek Çerkeslerin tüm koşullarının reddedildiğini ve Çerkeslerin koşulsuz şartsız teslim olması gerektiğini söyledi.^[3]^[27] Ardından Gerandıqo Berzeg, Meclis muhtırasını yazılı olarak Çar'a teslim etti:^[6]^[28]

Bu topraklar bize ait, onları atalarımızdan miras aldık ve sizinle uzun husumetimizin nedeni bu toprakları elimizde tutmak istememizdir.
Yeni bir devlet yapılanmasını benimsedik ve amacımız ülkemizi katı adalet ve insanlıkla, kimseye haksızlık etmeden yönetmektir.
Bizim gibi bu kadar iyi niyetli bir halk, sizinki gibi güçlü bir güce sempati uyandırmalıdır. Bağımsızlık için çabalayan diğer insanlara sempati duydunuz, neden bize de aynı sempatiyi göstermiyorsunuz?
Ülkemizi adil bir şekilde yönetmek ve çıkardığımız yeni yasalara bağlı kalmak için elimizden gelen her şeyi yapıyoruz. Vatandaşlarımıza adil davranmak ve bizi ziyaret eden yabancıların can ve mallarına saygı duymak istiyoruz.
Sizinki gibi güçlü bir ülkenin görevi nedir: bu kadar küçük bir halkı yok etmek mi yoksa reformlarımızı gerçekleştirmemize yardım etmek mi?
Davamızı tüm büyük ülkelere iletmeye karar verdik: siz onlardan birisiniz ve davamızı size doğru bir şekilde sunuyoruz.
Bize adaletli davranın, mallarımızı ve camilerimizi harap etmeyin, kanımızı dökmeyin. Güçlü bir devletin gereksiz yere bir insanın canını alması utanç vericidir.
Bu haksız savaşın sürdürülmesinden çıkacak tek şey çaresiz kadın ve çocukların esir alınmasıdır. Bizim vahşi bir halk olduğumuz dedikodusunu yayarak tüm dünyayı yanıltıyorsunuz ve bu bahaneyle bizimle savaşıyorsunuz; biz de sizin gibi insanız. Kanımızı dökmeye kalkışmayın, çünkü biz vatanımızı sonuna kadar savunmaya karar verdik.

Çar, bu metne cevap verme yetkisini Yevdokimov'a verdi.^[3] Yevdokimov Çerkeslerin koşulsız teslim olmasını istedi.^[3] Çar Aleksandr, babası I. Nikolay'ın politikasını tutarlı bir şekilde sürdürdü ve Çerkes barış önerilerini reddetti.^[6]^[29] Rus Çarı, Çerkeslerin ya Osmanlı topraklarına ya da Sibirya'ya sürgün edileceğini ilan etti ve Çerkeslere karar vermeleri için bir ay süre verdi.^[3]^[6] Meclis bir toplantı yaptı ve Rus taleplerinin reddine karar verdi. Çerkesler "son adamlarına kadar" savaşmak istiyorlardı.^[26]^[30] Sadece meclis üyesi İsmail Bey Rusya ile görüşmelere devam edilip özerklik kazanmak gerektiğini düşünüyordu, ancak bu düşüncesinde yalnızdı.^[3]^[31]

Dünya güçlerine gönderilen delegeler[değiştir | kaynağı değiştir]

Birleşik Krallık[değiştir | kaynağı değiştir]

Haziran 1862'de Rus General N.P. Kolyubakin, Meclis binasına saldırdı.^[3] Bu kriz sırasında Çerkes devletinin liderleri yardım için büyük güçlere başvurdu.^[3] Birleşik Krallık'a özel bir heyet gönderildi. Bu heyet, Londra, Manchester, Edinburgh ve Dundee gibi büyük İngiliz ve İskoç şehirlerini ziyaret etti.^[32] Ziyaretler başta İskoçlar olmak üzere Britanyalılar tarafından destekle karşılandı.^[33] Politikacılar ve gazeteler "Çerkes davasını" ele almaya ve "Çerkesya'yı kurtarmak için" müdahale çağrısında bulunmaya başladılar.^[26] Çerkes temsilcileri Hassan efendi ve İsmail efendi bir miting düzenlediler, Çerkesya ve İngiltere'nin kardeş olduğuna vurgu yaptılar ve tüm kalabalık tarafından ayakta alkışlandılar.^[34] Çerkesler burada "anayasal devletler ailesine" katılmak istediklerini belirttiler.^[3] İngiltere'de Çerkes destekçileri mitingler düzenlediler, hatta Çerkesleri desteklemek için bizzat kraliçeye başvurdular.^[3] Ancak İngiliz hükümeti, Rusya ile doğrudan bir çatışma korkusuyla inisiyatif almadı.^[6] Londra'nın eylemsizliğine kızan birçok kişi tarafından organize edilen Çerkes Yardım Komitesi, Çerkes yetimler için şilte, battaniye, yastık, yün ve giysi temini için 2.067 £ toplamayı başardı. Ancak Komite daha sonra Rus düşmanlığı ile suçlandı ve kapatıldı.^[35]

Fransa[değiştir | kaynağı değiştir]

Çerkesler Fransa'ya da bir heyet gönderdi.^[7] Ancak çabalara rağmen sonuç alınamadı.^[3]

Osmanlı İmparatorluğu[değiştir | kaynağı değiştir]

Meclis heyeti İstanbul'u da ziyaret etti. Çerkes meseleleri üzerine özel bir komite de kuruldu. Ancak ekonomik ve siyasi olarak zayıf düşen Osmanlı Devleti, Çerkeslere yardımcı olma sorununun çözümüne katkı sağlayamadı.^[6]^[29]

Kapanışı[değiştir | kaynağı değiştir]

Мeclis binasının yok oluşunun ardından Meclisin kalan üyeleri Kafkas dağlarına taşındı ve gizlice çalışmaya devam ettiler. Bir kısmı ise İstanbul'a, Tophane'ye taşındı.^[3] Burada açılan Çerkes İşleri Cemiyetine Çerkesler ve Lehler destek verdi.^[3]^[36] Daha sonra bu cemiyete bazı Çerkes Meclisi üyeleri katıldı.^[37] 1863'te meclis aktivitelerine son verdi.^[3] 1864'te son bir sembolik toplantı Qbaade'de yapıldı ve Qbaade muharebesi gerçekleşti.^[7]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b ^c ^d 2. Российский государственный военно-исторический архив (далее – РГВИА). Ф. 38. Оп. 7. Д. 422.
^ ^a ^b Наурзова И. Материалы по фольклору, этнографии и истории адыгов. Биографии знаменитых черкесов // Мардж. Париж. 1929. №44.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y Владимировна, Чунтыжева Рима (2014). "Сочинский меджлис: опыт общественно-политического творчества адыгов в XIX веке". Вестник Майкопского государственного технологического университета (4): 15-19. ISSN 2078-1024. 9 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mart 2023.
^ Aydemir, Izzet. Adıge Bayrağının Tarihçesi
^ Берзедж Н. Изгнания черкесов (Причины и последствия). Майкоп, 1996. 224 с.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ^ab ^ac Панеш, Аскербий Дзепшевич (2019). ""меджлис Вольности Черкесской".адыгская Государственностьна Последнем Этапе Кавказской Войны". Вестник Науки Адыгейского Республиканского Института Гуманитарных Исследований Имени Т.м. Керашева (Rusça), 18 (42). Erişim tarihi: 12 Ağustos 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ Grassi, Fabio L. A new homeland: The Massacre of The Circassians, Their Exodus To The Ottoman Empire and Their Place In Modern Turkey (İngilizce). Aydin University International. ISBN 9781642261349.
^ Трагические последствия Кавказской войны для адыгов (вторая половина XIX – начало XX в.). – Нальчик., 2000.
^ The First ‘Circassian Exodus’ to the Ottoman Empire (1858-1867), and the Ottoman Response, Based on the Accounts of Contemporary British Observers. 2007.
^ On Horseback Through Asia Minor. 2007.
^ Enclosed in Despatch No.3 From Sir Henry Bulwer to Earl Russell, Constantinople, April 12, 1864 (FO 881/1259)
^ Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
^ Spencer (capt.), Edmund (1837). Travels in Circassia, Krim Tartary, &c (İngilizce). 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2023.
^ Спенсер, Eдмонд. "ПУТЕШЕСТВИЯ В ЧЕРКЕСИЮ". www.vostlit.info (Rusça). 29 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2023.
^ Yağcı, Zübeyde Güneş (1 Haziran 2016). "Kuzey Kafkasya'nın Uluslararası Lideri: Sefer Zaniko". Bilig (76): 59-86. ISSN 1301-0549. 22 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2023.
^ Brewda, J.- L. Hoyos (1999). “David Urquhart’s Holy War”. EIR XXVI (36): 24-27.
^ ^a ^b ^c Фадеев А.В. Убыхи в освободительном движении на Западном Кавказе //Исторический сборник. – М.; Л., 1935. – № 4.
^ Yemıj, Ruslan (1 Ağustos 2011). "Soçi Meclisi ve Rus Çarı II.Aleksandr ile Buluşma". Jineps Gazetesi. Yıldız, Hapi Cevdet tarafından çevrildi. 12 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ağustos 2023.
^ Фадеев А.В. Указ. соч.
^ Блиев М.М., Дегоев В.В. Кавказская война. – М., 1994.
^ АКАК. Т. 12. Тифлис, 1874. С. 925-926.
^ Natho Kadir, Kafkasya`da ve Kafkasya Dışındaki Çerkesler, Ankara 2009
^ Berzeg Nihat, Çerkesler, Chiviyazıları, 2006
^ Nıbe Anzor, Adıge Maq,12 Eylül 2011,Çev: Hapi Cevdet Yıldız.
^ ГАКК. Ф. 799. ОП. 1. Д. 11.
^ ^a ^b ^c Richmond, Walter (9 Nisan 2013). The Circassian Genocide (İngilizce). Rutgers University Press. ISBN 978-0-8135-6069-4. 17 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2017.
^ ^a ^b РГВИА. Ф. 38. ОП. 7. Ед. хр. 410.
^ Половинкина Т.В. Черкесия – боль моя. Исторический очерк (древнейшее время – начало XX в.). – Майкоп, 1999.
^ ^a ^b Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; :33 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
^ Olşevsky, Kavkaz c 1841 po 1866 god (Richmond tarafından atıfta bulkunulmuştur)
^ РГВИА. Ф. 38. ОП. д. 396. С. 85-86
^ Rosser-Owen 2007, s. 46.
^ Rosser-Owen 2007, s. 46: "With the Highland Clearances still fresh in the minds of many, the Circassian issue seems to have generated particular sympathy in Scotland. One frustrated letter sent in to The Scotsman reflects this sentiment: 'The Scotchmen whose ancestors fought and bled for their national liberty over and over, are they to meet and talk and do nothing at the call of both freedom and humanity, or instead of being first, to be last? If they are, they are unworthy of the blessings they themselves enjoy ... why not call a public meeting, and appoint a committee to receive contributions?Şablon:'"
^ Rolland, Stewart Erskine (1862). Circassia. Speech ... at a public meeting held at the Corn Exchange, Preston, ... to receive the Deputies from Circassia (İngilizce). Hardwicke. 14 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2023.
^ Rosser-Owen 2007, ss. 47–49.
^ Fadeyev A.V. The Ubykhs in the liberation movement on Western Caucasus// Historical collection. 1935. №.4. P. 174.
^ Esadze S. Conquest of Western Caucasus and end of the Caucasian war. Tiflis, 1914. P. 112.

[ReferenceA-1] 2. Российский государственный военно-исторический архив (далее – РГВИА). Ф. 38. Оп. 7. Д. 422.

[ReferenceB-2] Наурзова И. Материалы по фольклору, этнографии и истории адыгов. Биографии знаменитых черкесов // Мардж. Париж. 1929. №44.

[:3-3] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y Владимировна, Чунтыжева Рима (2014). "Сочинский меджлис: опыт общественно-политического творчества адыгов в XIX веке". Вестник Майкопского государственного технологического университета (4): 15-19. ISSN 2078-1024. 9 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mart 2023.

[4] Aydemir, Izzet. Adıge Bayrağının Tarihçesi

[5] Берзедж Н. Изгнания черкесов (Причины и последствия). Майкоп, 1996. 224 с.

[:1-6] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ^ab ^ac Панеш, Аскербий Дзепшевич (2019). ""меджлис Вольности Черкесской".адыгская Государственностьна Последнем Этапе Кавказской Войны". Вестник Науки Адыгейского Республиканского Института Гуманитарных Исследований Имени Т.м. Керашева (Rusça), 18 (42). Erişim tarihi: 12 Ağustos 2023.

[:62-7] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ Grassi, Fabio L. A new homeland: The Massacre of The Circassians, Their Exodus To The Ottoman Empire and Their Place In Modern Turkey (İngilizce). Aydin University International. ISBN 9781642261349.

[:0-8] Трагические последствия Кавказской войны для адыгов (вторая половина XIX – начало XX в.). – Нальчик., 2000.

[9] The First ‘Circassian Exodus’ to the Ottoman Empire (1858-1867), and the Ottoman Response, Based on the Accounts of Contemporary British Observers. 2007.

[10] On Horseback Through Asia Minor. 2007.

[11] Enclosed in Despatch No.3 From Sir Henry Bulwer to Earl Russell, Constantinople, April 12, 1864 (FO 881/1259)

[:32-12] Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.

[:4-13] Spencer (capt.), Edmund (1837). Travels in Circassia, Krim Tartary, &c (İngilizce). 19 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2023.

[:52-14] Спенсер, Eдмонд. "ПУТЕШЕСТВИЯ В ЧЕРКЕСИЮ". www.vostlit.info (Rusça). 29 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2023.

[:05-15] Yağcı, Zübeyde Güneş (1 Haziran 2016). "Kuzey Kafkasya'nın Uluslararası Lideri: Sefer Zaniko". Bilig (76): 59-86. ISSN 1301-0549. 22 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2023.

[16] Brewda, J.- L. Hoyos (1999). “David Urquhart’s Holy War”. EIR XXVI (36): 24-27.

[:5-17] Фадеев А.В. Убыхи в освободительном движении на Западном Кавказе //Исторический сборник. – М.; Л., 1935. – № 4.

[:54-18] Yemıj, Ruslan (1 Ağustos 2011). "Soçi Meclisi ve Rus Çarı II.Aleksandr ile Buluşma". Jineps Gazetesi. Yıldız, Hapi Cevdet tarafından çevrildi. 12 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ağustos 2023.

[:12-19] Фадеев А.В. Указ. соч.

[:2-20] Блиев М.М., Дегоев В.В. Кавказская война. – М., 1994.

[21] АКАК. Т. 12. Тифлис, 1874. С. 925-926.

[22] Natho Kadir, Kafkasya`da ve Kafkasya Dışındaki Çerkesler, Ankara 2009

[23] Berzeg Nihat, Çerkesler, Chiviyazıları, 2006

[24] Nıbe Anzor, Adıge Maq,12 Eylül 2011,Çev: Hapi Cevdet Yıldız.

[25] ГАКК. Ф. 799. ОП. 1. Д. 11.

[:03-26] Richmond, Walter (9 Nisan 2013). The Circassian Genocide (İngilizce). Rutgers University Press. ISBN 978-0-8135-6069-4. 17 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2017.

[РГВИА._Ф._38._ОП._7._Ед._хр._410-27] РГВИА. Ф. 38. ОП. 7. Ед. хр. 410.

[28] Половинкина Т.В. Черкесия – боль моя. Исторический очерк (древнейшее время – начало XX в.). – Майкоп, 1999.

[:33-29] Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; :33 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)

[30] Olşevsky, Kavkaz c 1841 po 1866 god (Richmond tarafından atıfta bulkunulmuştur)

[31] РГВИА. Ф. 38. ОП. д. 396. С. 85-86

[FOOTNOTERosser-Owen200746-32] Rosser-Owen 2007, s. 46.

[33] Rosser-Owen 2007, s. 46: "With the Highland Clearances still fresh in the minds of many, the Circassian issue seems to have generated particular sympathy in Scotland. One frustrated letter sent in to The Scotsman reflects this sentiment: 'The Scotchmen whose ancestors fought and bled for their national liberty over and over, are they to meet and talk and do nothing at the call of both freedom and humanity, or instead of being first, to be last? If they are, they are unworthy of the blessings they themselves enjoy ... why not call a public meeting, and appoint a committee to receive contributions?Şablon:'"

[34] Rolland, Stewart Erskine (1862). Circassia. Speech ... at a public meeting held at the Corn Exchange, Preston, ... to receive the Deputies from Circassia (İngilizce). Hardwicke. 14 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2023.

[FOOTNOTERosser-Owen200747–49-35] Rosser-Owen 2007, ss. 47–49.

[36] Fadeyev A.V. The Ubykhs in the liberation movement on Western Caucasus// Historical collection. 1935. №.4. P. 174.

[37] Esadze S. Conquest of Western Caucasus and end of the Caucasian war. Tiflis, 1914. P. 112.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

Çerkes Ulusal Meclisi nedir?, Çerkes Ulusal Meclisi anlamı nedir?, Çerkes Ulusal Meclisi ne demektir?