Çelebi Kağan

Çelebi Kağan
Eski Türkçe:
Çince: 乙彌泥熟俟利苾可汗
Çelebi Kağan ; Eski Türkçe: ; Çince: 乙彌泥熟俟利苾可汗
Doğu Göktürk Kağanlığı'nın V. kağanı
Hüküm süresi	13 Ağustos 639 – 16 Nisan 647
Önce gelen	İl Kağan
Sonra gelen	Çebi Kağan
Doğum	583
Ölüm	16 Nisan 647 (03.00 - 05.00 arası); Çangan
Defin	18 Mayıs 647 (15.00 - 17.00 arası); Chaoling
Eş(ler)i	Tong Bilge Hatun
Çocuk(lar)ı	Aşina Duluşe; Li Çefu
Hanedan	Aşina
Babası	Tuğluk Şad
Dini	Tengricilik

Li Simo, Çelebi Kağan^{[kaynak belirtilmeli]}(Çince tam unvanı: Geleneksel: 乙彌泥熟俟利苾可汗 / Basit.: 乙弥泥熟俟利苾可汗, Wade-Giles: Iminishu Ch'ilipi K'ohan, Pinyin: yǐmíníshú qílìbié kěhàn, Orta Çağ Çincesi: (Guangyun): dʐʰĭə˥-lĭək-bʰĭĕt kʰɑ˥-ɣɑn˩˥, aslı adı: 阿史那思摩 Ashina Simo, Çince adı: 李思摩 Li Simo, d. 583 - ö. 647; Changan), İl Kağan'ın babası olan Yami Kağan'ın kuzeni^[1] Tuğluk Şad (咄六設)'ın oğlu.^[2] Doğu Göktürklerin Çin Tahakkümü Devri (630-681)'nde, önce Tang Hanedanı'nın generali ve daha sonra 639 - 644 yılları arasında Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kağanı.

Geçici kağanlığı[değiştir | kaynağı değiştir]

Göktürk kağanı Tulan Kağan ile batı kanadının kağanı Tarduş Kağan'ın saldırısına uğrayan dönemin "Tölis Kağan" ("Küçük Kağan") Yami Kağan'ın 2 Nisan 599 tarihinde Sui Hanedanına sığındığında Chipei'de ikamet eden Göktürk kabileleri Ashina Sima'yı kağan seçti. Yami Kağan geri döndüğünde kağanlığını iade etti.^[2]

Li Shimin ile tanışması[değiştir | kaynağı değiştir]

22 Eylül 624 tarihinde^[1]

^[3]^[4]^[5]

Tang'a geliş[değiştir | kaynağı değiştir]

27 Mart 630^[6] tarihli Yin-shan Muharebesi (陰山之戰 / 阴山之战, yīnshān zhī zhàn)'inde İl Kağan yenilince Doğu Göktürkün kabile önderleri İl Kağan'ı terkederek Tang'a teslim oldular. Fakat sadece Ashina Simo Kiele'ye sadık kalıp birlikte esir oldu. İmparator Tai Tsung, Simo'nun sadakatını överek 20 Nisan 630 tarihinde^[7] Sağ Wu-xiu Büyük Generalliğe^[8] 23 Haziran 630 tarihinde^[9] ise Huai-hua Vilâyet Krallığına getirdi.^[8]

İsyan sonrası[değiştir | kaynağı değiştir]

Chieh-she-shuai'nin isyanından sonra Göktürklerin Sarı Irmak'ın güneyinde bulunmalarının iyi omadığını dile getirenler çoğaldı. Tai Tsung da Göktürk siyasetini değiştirmeye karar verdi.^[10] 13 Ağustos 639^[11] tarihinde Tai Tsung, "Sarayı Muhafız Birliği Sağ Wu-wei Büyük General",^[12] Hua Eyaleti Askerî Müsteşarı ve Huai-hua Vilâyet Kralı^[12] olan Li Simo (Aşina Simo)'yu Chilipi Kağan olarak atadı ve Kutao'nun verilmesine, çeşitli eyaletlerde oturan Göktürk ve etnik azınlıkları Sarı Irmak'ın kuzeyine götürmesine ve orada surlar inşa ederek uzun süre sınır kalelerini muhafaza etmesine dair ferman çıkardı. Ancak Chilipi Kağan Seyantolardan korkarak kaleden çıkmak istemeyince Tai Tsung, Sinong ("Tarım Bakanı") Kuo Sipen'i Seyontolara yollayarak, Göktürklerle savaşmaması talimatını verdi.^[13]

28 Şubat 641^[14] tarihinde Chilipi Kağan ilk defa nehri geçerek eskiden Dingxiang Kalesinin bulunmuş olduğu yerde çadırı kurdu. 30.000 hanelik halkı, 40.000 sağlam askeri ve 90.000 atı vardı.^[15] Kağan, imparator Tai Tsung'a

Bendeniz haddim olmadığı halde merhametiniz sayesinde kabilenin başı oldum. Kabul olunursa nesillerimiz boyunca devletin bir bekçi köpeği olarak kuzey kapıyı koruyarım. Eğer Seyantolar istila ederse ailemin Çin Seddinin içine girmesine izin veriniz.

dedi. Tai Tsung kararnameyi çıkarıp buna izin verdi.^[15]

Seyanto'nun saldırısı[değiştir | kaynağı değiştir]

Birinci Koguryo Seferi[değiştir | kaynağı değiştir]

Birinci Kogryo Seferi sırasında 28 Haziran 645^[16] tarihinde Koguryo'nun Baekam Kalesi (Hangul: 백암성 Hanja: 白巖城, günümüz Çin Halk Cumhuriyeti Liaoning Eyaleti Liaoyang şehri Dengta ilinde inşa edilmiştir) civarında kurmalı yayın okuyla vuruldu. Tai Tsung bizzat ağızıyla emedi (zehir dışarı çıkarmak için).^[17]

Ekim 1992'de çıkarılan ve günümüzde Chioling Müzesinde saklanan mezar yazısı^[18] na göre, 65 yaşındayken 16 Nisan 647 tarihinde^[19] saat 3 - 5 arasında Changan'da öldü. 18 Mayıs 647 tarihinde^[20] saat 15 - 17 arasında Tsi Tsung'un eşi İmparatoriçe Chansun'un mezarlığı olan Chaoling'e gömüldü. Daha sonra Tai Tsung da aynı mezarlığa gömüldü.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel

^ ^a ^b Tzu chih t'ung chien, Cilt 191
^ ^a ^b Yeni Tang Kitabı, Cilt 215-I
^ "Tang kitaplarında yer alan Yıl: 武德七年, ay: 八月, gün: 壬申 tarihi, Academia Sinica'nın Takvim Çeviricisiyle çevirilmiştir". 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2010.
^ Eski Tang Kitabı, Cilt 3
^ Eski Tang Ktabı, Cilt 194-I
^ "Tang kitaplarında yer alan Yıl: 貞觀四年, ay: 二月, gün: 甲辰 tarihi, Academia Sinica'nın Takvim Çeviricisiyle çevirilmiştir". 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2010.
^ "Tang kitaplarında yer alan Yıl: 貞觀三年, ay: 三月, gün: 戊辰 tarihi, Academia Sinica'nın Takvim Çeviricisiyle çevirilmiştir". 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2010.
^ ^a ^b Tzu chih t'ung chien, Cilt 193
^ "Tang kitaplarında yer alan Yıl: 貞觀三年, ay: 五月, gün: 壬申 tarihi, Academia Sinica'nın Takvim Çeviricisiyle çevirilmiştir". 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2010.
^ 中国人民解放军军事科学院, 中国军事通史, 第十册　第十卷, 唐代军事史（上）, 军事科学出版社, 1998, (Çin Halk Kurtuluş Ordusu Askerî Bilim Akademisi, Çin Askerî Genel Tarihi, 10. Cilt, 1. Bölümü: Tang Dönemi Askerî Tarihi - I, Askerî Bilim Yayınevi), s.184. books.google 11 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ "Tang kitaplarında yer alan Yıl: 貞觀十三年, ay: 七月, gün: 庚戌 tarihi, Academia Sinica'nın Takvim Çeviricisiyle çevirilmiştir". 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2010.
^ ^a ^b "Erkin Ekrem, "Gök Türk Hsieh-li Kağan'ın (618-630) Oğlu A-shih-na Po lou Men'in Mezar Kitabesi Üzerine", Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 4, Sayı 4, Aralık 2007 (Pdf dosyası)" (PDF). 12 Kasım 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2010.
^ Tzu chih t'ung chien Cilt 195.
^ "Tang kitaplarında yer alan Yıl: 貞觀十五年, ay: 正月, gün: 乙亥 tarihi, Academia Sinica'nın Takvim Çeviricisiyle çevirilmiştir". 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2010.
^ ^a ^b Tzu chih t'ung chien, Cilt 196
^ "Tang kitaplarında yer alan Yıl: 貞觀十九年, ay: 五月, gün: 丙申 tarihi, Academia Sinica'nın Takvim Çeviricisiyle çevirilmiştir". 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2010.
^ Tzu chih t'ung chien , Cilt 197
^ 唐故右武卫将军赠兵部尚书李君铭志
^ "Tang kitaplarında yer alan Yıl: 貞觀廿一年 (岁次:丁未), yıl: 三月, gün: 丁亥朔=十六日, saat: 壬寅 tarihi, Academia Sinica'nın Takvim Çeviricisiyle çevirilmiştir". 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2010.
^ "Tang kitaplarında yer alan Yıl: 貞觀廿一年, ay: 四月, gün: 丁巳朔=廿八日, saat: 甲申 tarihi, Academia Sinica'nın Takvim Çeviricisiyle çevirilmiştir". 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2010.

Genel

İsenbige Togan, Gülnar Kara, Cahide Baysal, Çin Kaynaklarında Türkler Eski T'ang Tarihi (Chiu T'ang-shu) 194a: 'Türkler Bölümü' (Açıklamalı Metin Neşri), TTK, Ankara, 2006^{[ölü/kırık bağlantı]} ISBN 9751618967

[z191-1] Tzu chih t'ung chien, Cilt 191

[yt215-2] Yeni Tang Kitabı, Cilt 215-I

[3] "Tang kitaplarında yer alan Yıl: 武德七年, ay: 八月, gün: 壬申 tarihi, Academia Sinica'nın Takvim Çeviricisiyle çevirilmiştir". 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2010.

[et-3-4] Eski Tang Kitabı, Cilt 3

[et-194-I-5] Eski Tang Ktabı, Cilt 194-I

[6] "Tang kitaplarında yer alan Yıl: 貞觀四年, ay: 二月, gün: 甲辰 tarihi, Academia Sinica'nın Takvim Çeviricisiyle çevirilmiştir". 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2010.

[7] "Tang kitaplarında yer alan Yıl: 貞觀三年, ay: 三月, gün: 戊辰 tarihi, Academia Sinica'nın Takvim Çeviricisiyle çevirilmiştir". 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2010.

[z193-8] Tzu chih t'ung chien, Cilt 193

[9] "Tang kitaplarında yer alan Yıl: 貞觀三年, ay: 五月, gün: 壬申 tarihi, Academia Sinica'nın Takvim Çeviricisiyle çevirilmiştir". 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2010.

[10] 中国人民解放军军事科学院, 中国军事通史, 第十册　第十卷, 唐代军事史（上）, 军事科学出版社, 1998, (Çin Halk Kurtuluş Ordusu Askerî Bilim Akademisi, Çin Askerî Genel Tarihi, 10. Cilt, 1. Bölümü: Tang Dönemi Askerî Tarihi - I, Askerî Bilim Yayınevi), s.184. books.google 11 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[11] "Tang kitaplarında yer alan Yıl: 貞觀十三年, ay: 七月, gün: 庚戌 tarihi, Academia Sinica'nın Takvim Çeviricisiyle çevirilmiştir". 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2010.

[Erkin-12] "Erkin Ekrem, "Gök Türk Hsieh-li Kağan'ın (618-630) Oğlu A-shih-na Po lou Men'in Mezar Kitabesi Üzerine", Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 4, Sayı 4, Aralık 2007 (Pdf dosyası)" (PDF). 12 Kasım 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2010.

[z195-13] Tzu chih t'ung chien Cilt 195.

[14] "Tang kitaplarında yer alan Yıl: 貞觀十五年, ay: 正月, gün: 乙亥 tarihi, Academia Sinica'nın Takvim Çeviricisiyle çevirilmiştir". 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2010.

[z196-15] Tzu chih t'ung chien, Cilt 196

[16] "Tang kitaplarında yer alan Yıl: 貞觀十九年, ay: 五月, gün: 丙申 tarihi, Academia Sinica'nın Takvim Çeviricisiyle çevirilmiştir". 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2010.

[z197-17] Tzu chih t'ung chien , Cilt 197

[18] 唐故右武卫将军赠兵部尚书李君铭志

[19] "Tang kitaplarında yer alan Yıl: 貞觀廿一年 (岁次:丁未), yıl: 三月, gün: 丁亥朔=十六日, saat: 壬寅 tarihi, Academia Sinica'nın Takvim Çeviricisiyle çevirilmiştir". 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2010.

[20] "Tang kitaplarında yer alan Yıl: 貞觀廿一年, ay: 四月, gün: 丁巳朔=廿八日, saat: 甲申 tarihi, Academia Sinica'nın Takvim Çeviricisiyle çevirilmiştir". 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2010.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

g t d Göktürkler
Göktürk Kağanlığı	(Aşina Tuvu) Bumin Kağan İssik Kağan Mukan Kağan Taspar Kağan Amrak İşbara Kağan Baga Kağan Tulan Kağan (İstemi Yabgu) (İmparatoriçe Aşina) (Töremen Apa Kağan) (Türk Şad) (Tarduş Kağan)
Batı Göktürk Kağanlığı	Buyruk Kağan Arslan Taman Kağan Şikoey Kağan Tong Yabgu Kağan Bağatur Sepi Kağan Se-Yabgu Kağan Bağaşa Tulu Kağan İşbara Teriş Tunga Kağan Yukuk Kağan Ériş Kül Kağan İl-Kullıg İşbara Kağan Bağa Şad (Böri Şad) (Çorpan Tarkan) (Aşina Cuçi Kağan) (Tarduş Şad) (Aşina Tuçi)
Doğu Göktürk Kağanlığı	Yami Kağan Şipi Kağan Çula Kağan İl Kağan Çelebi Kağan Çebi Kağan Aşina Nişufu Aşina Funian (Chieh-she-shuai) (Aşide Beŋü) (Yinçü Kağan) (Tuli Kağan)
II. Doğu Göktürk Kağanlığı	İlteriş Kağan Kapgan Kağan İnel Kağan Bilge Kağan Yollıg Tigin - Ay Kağan Tengri Kağan Kutluk Yabgu Kağan İrteriş Kağan Ozmış Kağan (Bilge İşbara Tamgan Tarkan) (Altun Tamgan Tarkan) (Kulun Beg) (Kül Tigin) (Tonyukuk) (İl-İtmiş Bilge Kağatun)
Göktürk kültürü	Tengricilik Asena Ötüken Suyab Kurultay Eski Türkçe Eski Türk yazısı Orhun Yazıtları Orhun Vadisi Şoroon Bumbagar mezarı Ülüş sistemi Tonyukuk Yazıtı Ongin Yazıtı Altun Tamgan Tarkan Yazıtı Kara Budun Tang ordusunda Türkler On-ok Tuğluk uruğu
Savaşlar ve antlaşmalar	Göktürk İç Savaşı Göktürk-Sasani Savaşları (Birinci, İkinci, Üçüncü) Yen-Men Kalesi Kuşatması Göktürk-Cücen Savaşı Buhara Muharebesi Tang'ın Doğu Türklerine seferi Tang'ın Sir-Tarduş seferi Tang'ın Batı Türklerine seferi (Karaşehir, Karahoca, Kuçar, Batı Türklerinin ele geçirilmesi) Kerç Kuşatması Göktürk-Emevî Savaşları İnekler Gölü Savaşı Bolçu Muharebesi Iduk Baş Savaşı Ming Şa Muharebesi Bayırku Seferi Kargan Savaşı Salsu Muharebesi İrtiş Nehri Muharebesi Wei Nehri Antlaşması İli Nehri Antlaşması
Unvanlar	Kağan Şad Tegin Yabgu Batur Boyla Tudun Bey Hatun Tarkan İşad İlteber Çor
Aile	Göktürk Aile Ağacı Aşina Aşide

Çelebi Kağan nedir?, Çelebi Kağan anlamı nedir?, Çelebi Kağan ne demektir?