Zerzevan Kalesi

Genel bilgiler
Durum	Kısmen ayakta
Tür	Kale
Mimari tarz	Savunma amaçlı
Şehir	Diyarbakır
Ülke	Türkiye
Koordinatlar	37°36′30″K 40°29′57″D / 37.60833°K 40.49917°D / 37.60833; 40.49917
UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi

Zerzevan Kalesi, Diyarbakır ile Mardin arasında, Çınar ilçesine bağlı Demirölçek mahallesi sınırları içinde yer alan tarihî yapı ve askerî yerleşim alanı.

Roma İmparatorluğu döneminde sınır garnizonu olarak kullanılmıştır. Diyarbakır'daki en önemli Doğu Roma eserlerinden kabul edilen kale,^[1] 2020'de Dünya Mirası Geçici Listesi'ne girmiştir.^[2]

Diyarbakır-Mardin karayolunun kırk beşinci kilometresinde, yoldan 124 metre yükseklikteki kayalık bir tepede bulunur. Kalede 2014 yılına başlayan kazılar sonucu 12 metre yüksekliğinde, bin 200 metre uzunluğunda sur kalıntısı, 22 metre yüksekliğinde gözetleme kulesi, kilise, saray, konut, kaya mezarları, hamamlar, tahıl ve silah depoları ile 54 su sarnıcı ortaya çıkarılmış.^[3] ve kale yerleşimi turistlerin ziyaret ettiği bir ören yeri haline gelmiştir. Diyarbakır tarafında 2017 yılında bulunan Mitras Tapınağı günümüzde kalenin en çok ilgi çeken yapısı konumundadır.^[4]

Geçmişi[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk inşa edildiği dönem kesin olmamakla birlikte Zerzevan'da Asur döneminde Kinabu olarak adlandırılan bir kalenin varlığı ileri sürülmektedir. Bu kalenin Pers döneminde de kullanıldığı düşünülür.^[5] Zerzevan Kalesi’nin antik ismi büyük ihtimalle Samachi'dir.^[5]

Mevcut mimari kalıntılar ve kazı çalışmalarında ele geçen buluntular, alanın M.S. 3. yy’da kullanıldığını; 639'da İslam ordularının gelişine kadar önemini koruduğunu gösterir.^[5] Yerleşimin surları ve yapıları büyük olasılıkla I. Anastasios ve I. Justinianos dönemlerinde onarılmış, bazı yapılar ise yeniden inşa edilerek mevcut son haline getirilmiştir.^[6]

Su bakımından zengin vadide yerleşik ve tarımla uğraşan insanların sığınacağı bir yer konumunda olduğundan kaledeki yerleşimin sadece askerlerin kaldığı bir yer değil, aynı zamanda sivillerin yaşadığı bir yer olduğu düşünülmektedir.^[5] Bütün vadiye hakim, antik ticaret yolu üzerinde stratejik bir Roma sınır garnizonu olarak birçok Roma- Sasani mücadelesine tanıklık etmiştir. İslam orduları tarafından fethinden sonra Zerzevan'ın bulunduğu alan jeopolitik önemini kaybetmiş; 1890'lı yıllara kadar geçici barınaklar dışında alan kullanılmamıştır.^[5]

Kaleye 1890’lı yıllarda bir aile yerleşmiş; su sıkıntısı ve ulaşım zorluğu gibi nedenlerle 1967'de 30 hanelik bir topluluk halinde kaleden aşağıya inip bir kilometre mesafede Zerzevan Köyü adıyla yeni bir köy (bugünkü ismi Demirölçek) kurmuşlardır.^[7] Zerzevan ismi Kürtçedeki altın kelimesinden türetilmiş, yerleşime köy burada bulunurken verilmiş olmalıdır.^[5]

Kalede kazılar ilk olarak Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü'nün izni ile 2014 yılında başladı. Kazılardan önce bilinmeyen yerleşimde kazılarda ortaya çıkarılan gözetleme-savunma kulesi, surlar, Mithraeum, yeraltı sığınağı, kilise, askeri-sivil konutlar, yeraltı ibadethanesi, sunaklar, kaya mezarları, su kanalları gibi yapılar ulusal ve uluslararası alanda ilgi uyandırmış ve turistlerin ziyaret ettiği bir ören yeri haline gelmiştir.^[5]

Yapılar ve Surlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Savunma amaçlı inşa edilen askeri yerleşimin güneyinde kamu yapıtlarının (gözetleme ve savunma kulesi, kilise, yönetim binası, arsenal, kaya sunağı) kalıntıları yer alır; kuzeyinde ise cadde-sokaklar ve konutların izleri görülür. Konutların bulunduğu alanda su sarnıçları, yeraltı ibadethanesi, yeraltı sığınağı ve işlevi bilinmeyen bazı yapılar vardır.

Yerleşim, 12–15 m. yüksekliğinde, 2,1 - 3,2 m. kalınlığındaki surlarla çevrelenmiştir. 1,2 km. uzunluğundaki sur duvarına belirli aralıklarla yerleştirilmiş 10 adet burç ve 2 kule mevcuttur. Yerleşimin güneyindeki üç katlı büyük kulenin 19.2 m.’ye kadar olan kısmı korunmuş, orijinal yüksekliğinin ise 21 m. olduğu tespit edilmiştir.^[5]

Surların dışında ise su kanalları, sunu çanakları ve taş ocakları ile nekropol bulunmaktadır.

Galeri[değiştir | kaynağı değiştir]

• 
  Zerzevan Kalesi'nin havadan görünümü
• 
  Zerzevan Kalesinden bir görünüm
• 
  Zerzevan Kalesinden bir görünüm
• 
  Zerzevan Kalesinden bir görünüm
• 
  Zerzevan Kalesinden bir görünüm

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]