Türk lirası
Türk lirası banknotları 1 Türk lirası
ISO 4217 Kodu	TRY (2005 yılından önce TRL)
Kullanıcı(lar)	Türkiye  Kuzey Kıbrıs Kuzey Suriye
Enflasyon	%68,50 (TÜİK) %124.63 (ENAG)
Altbirim
1/100	Kuruş
Sembol	₺
Madenî paralar	1 kr, 5 kr, 10 kr, 25 kr, 50 kr, ₺1, ₺5
Nadiren kullanılan	1kr, 5kr, 10kr, ₺5
Banknotlar	₺5, ₺10, ₺20, ₺50, ₺100, ₺200
Merkez bankası	Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Website	www.tcmb.gov.tr
Yazıcı	TCMB Banknot Matbaası
Website	www.tcmb.gov.tr
Darphane	Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü
Website	www.darphane.gov.tr

Türk lirası (TL; sembol: ₺; kod: TRY), Türkiye Cumhuriyeti ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'nde resmî olarak, Suriye Geçici Hükûmetinin ve Suriye Kurtuluş Hükûmetinin kontrol ettiği bölgelerde^[1] ise gayriresmî olarak kullanılan para birimidir. Alt birimi kuruş olan Türk lirasının basma ve yönetme faaliyetleri Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından sürdürülür.^[2]

Türk lirasının küresel açıdan itibarını yükseltmek ve çeşitli karışıklıklara son vermek amacıyla paradan altı sıfır atılarak, Türk lirası 31 Ocak 2005'te geçici olarak tedavülden kaldırılmış ve yerine Yeni Türk lirası kullanılmaya başlanmıştır. YTL'nin alt birimi Yeni Kuruş'tur. YTL'den TL'ye geçişin tamamlanması nedeniyle 1 Ocak 2009 tarihinde yeniden tedavüle girmiştir.

Bugüne kadar Türk lirasının ön yüzünde sadece Mustafa Kemal Atatürk ve İsmet İnönü'nün resimleri bulunmuştur. İsmet İnönü'nün resmi sadece cumhurbaşkanlığı yaptığı dönemde (1938-1950) Türk lirasının ön yüzünde yer almıştır. Bunun nedeni ise Osmanlı döneminden beri bir gelenek hâlini almış ve Osmanlı harici pek çok devlet tarafından da kullanılan bir yöntem olan paranın ön yüzüne o zamanki devlet başının resmini koymaktır. Bu gelenek 30 Aralık 1925’te kabul edilen 701 sayılı “Mevcut Evrak-ı Nakdiyenin Yenileriyle İstibdaline Dair Kanun”la resmîleşmiştir. Bu yüzden cumhurbaşkanı olduğu süre içinde İsmet İnönü'nün resmi paranın ön yüzünde kullanılmıştır. Fakat bu kanun 1952'de Adnan Menderes'in başkanlık yaptığı hükûmet tarafından değiştirilmiş ve Türk lirasının üstünde o zamanki devlet başının değil sadece Mustafa Kemal Atatürk'ün resminin bulunması kararı alınmıştır. Bu yüzden Türk lirasının önünde resimleri kullanılan tek devlet büyükleri Mustafa Kemal Atatürk ve İsmet İnönü olmuştur.^[3][4] Ayrıca Yunus Emre, Fatih Sultan Mehmed, Mehmet Akif Ersoy ve Cahit Arf gibi Türk büyüklerinin portreleri ise Türk lirasının bazı emisyonlarının arka yüzünde yer almıştır.

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı lirası (1844-1923)[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk lira Sultan Abdülmecid döneminde 5 Ocak 1843’te Osmanlı lirası adıyla basıldı. Kâğıt para basılmadan önce kullanılan bu Osmanlı altın parasına Sarı lira denirdi. 2 Haziran 1854’te çeyrek lira ve 18 Şubat 1855’te de iki buçukluk ve beşibiryerdelerin basılmasına başlandı.^[5]

İlk Türk lirası (1923-2005)[değiştir | kaynağı değiştir]

Cumhuriyet'in ilanından sonra 30 Aralık 1925 tarih ve 701 Sayılı Mevcut Evrak-ı Nakdiye'nin Yenileriyle İstibdaline Dair Kanun kabul edilerek ilk Türk banknotlarının bastırılmasına karar verilmiştir.^[6]

Cumhuriyet dönemindeki ilk kâğıt paralar Türkiye'nin kendi merkez bankası henüz olmadığından 1927'de Birleşik Krallık'ta, Thomas de la Rue şirketi tarafından 88 bin Britanya altınına basılmıştır. (30 Haziran 1930 tarihinde Resmî Gazete'de 1715 sayılı Merkez Bankası Kanunu yayımlanmış, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 3 Ekim 1931 tarihinde faaliyete geçmiştir.) 1927'de Harf Devrimi henüz gerçekleşmediği için paraların üzerinde Latin harfleri yoktu. 1927 yılında basılan 1, 5 ve 10 lirada Atatürk'ün portresi filigranda gözükmekteydi. Diğer paralarda ise Atatürk hem filigranda hem de resim olarak gözükmektedir. İlk paraların üzerinde Osmanlı Türkçesi ve Fransızca yazılar ile dönemin Maliye Bakanı Mustafa Abdülhalik Renda'nın imzası vardı. Paraların yeniden Latin harfleriyle piyasaya çıkması büyük bir masraf olduğu için 1927'de basılan paralar 1928'deki Harf Devrimi'nden sonra da yıllarca yürürlükte kalmıştır. 1937'de tedavüle giren Latin harfli paraların hepsinde Atatürk portreleri bulunmaktaydı.^[7]

Eylül 1927'den 11 Kasım 1938'e kadar basılan kâğıt paraların üzerinde Atatürk'ün portreleri yer almıştır. 1938 yılında Atatürk öldükten sonra İsmet İnönü cumhurbaşkanı olduğu için kanun gereği banknotlarda İnönü'nün portresi kullanılmıştır. 1952 yılında yürürlüğe giren 5. emisyon banknotlarında Demokrat Parti hükûmeti tarafından banknotlara tekrar Atatürk'ün portresinin konulması kararı alınmıştır.^[4]

Cumhuriyet'in kuruluşundan günümüze kadar 9 emisyon grubunda 24 farklı değerde, 126 tertip banknot dolaşıma çıkarılmıştır. İlk altı emisyon grubundaki banknotların tamamı ile Yedinci Emisyon Grubundaki banknotların bir kısmı değişik tarihlerde dolaşımdan kaldırılmış ve 10 yıllık zamanaşımı sürelerinin sonunda değerlerini yitirmiştir.

İkinci Türk lirası (2005-günümüz)[değiştir | kaynağı değiştir]

Aralık 2003'te Türkiye Büyük Millet Meclisi, Türk lirasından altı sıfır atılarak yeni bir para birimi oluşturulmasına izin veren bir yasayı kabul etti. Türk lirasının yeniden değerlenmesiyle birlikte, Rumen leyi, kısa bir süre için dünyanın en az değerli para birimi oldu (Temmuz 2005'te yeniden değerlendi). Aynı zamanda, hükûmet 50 ve 100 değerinde iki yeni banknot çıkardı.

Yeni Türk lirası (2005-2009)[değiştir | kaynağı değiştir]

1 Ocak 2005'te Türk lirası'ndan altı sıfır atılmasından itibaren kullanılan resmî para birimidir.^[8] Ocak 2005 ile Aralık 2008 arasındaki geçiş döneminde, ikinci Türk lirası resmî olarak "Yeni Türk lirası" olarak adlandırıldı.^[9] Para birimi kodundaki "Y" harfi, Türkçedeki yeni kelimesinden gelmektedir. Resmî olarak "YTL" olarak kısaltılmış ve 100 yeni kuruşa bölünmüştür.

Ocak 2009'dan itibaren, ikinci Türk lirasından "yeni" ibaresi kaldırılarak, resmî adı tekrar "Türk lirası" oldu ve "TL" olarak kısaltıldı.^[10]

Değeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Lira, tarihî açıdan yüksek yıllık enflasyon oranlarına sahip olmuş bir para birimidir. 1930 yılında hükûmete ulusal paranın değerindeki dalgalanmayı engelleme yönünde cezai nitelikte yaptırımlarla desteklenen düzenleyici karar alma yetkisi tanıyan "Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında Kanun" TBMM tarafından kabul edildi.^[11] Başlangıçta İngiliz sterlini ve Fransız frangına sabitlenmiş liranın 1946'dan itibaren T₤2.8 = US$1 olması kararlaştırıldı. Bu sabitleme 1960'lara kadar stabil kalmış, bu tarihten sonra ise devalüe edilerek T₤9 = US$1 değeri verilmiştir. İlerleyen dönemlerde hükûmet tarafından liraya müdahalelerde bulunularak dolar bazlı devalüasyon devam etmiştir.

Türkiye 1980’li yıllara gelene kadar TL’nin değerinin Merkez Bankası’nca belirlendiği ve o değerde sabit tutulduğu sabit döviz kuru rejimi kullanımına devam etmiştir. Bu tarihten sonra ülke kur politikası açısından kurlarının piyasada belirlendiği ancak Merkez Bankası’nın sürekli müdahaleleriyle yön verdiği müdahaleli dalgalı döviz kuru rejimine geçmiştir. 2000 yılında 2001 krizinde uygulaması durdurulacak bant içinde dalgalanma rejimi benimsenmiştir. Bu rejim çerçevesinde kur temelli stabilizasyon programı uygulanmış, kur rejimi de esnek bir çıpa olarak belirlenmiştir. Kriz sonrasında Türkiye dalgalı kur rejimine geçtiğini duyurmuştur.^[12]

Yüksek enflasyon oranı nedeniyle birim bazında değer kaybetmiş lira, Guinness Dünya Rekorları tarafından 1995 ve 1996 ile 1999'dan 2004 yılına kadar en değersiz para birimi seçilmiştir. YTL'ye geçilerek 6 sıfırın atılması sonucunda birim bazında değeri yeniden düzenlenmiştir. 2001'den beri TL'nin yıllık enflasyon oranı, tarihi enflasyon değerleri ile karşılaştırıldığında düşüktür. Ancak Erdoğan'ın cumhurbaşkanı olduğundan itibaren enflasyon yükselişe geçmiştir.

2018-23 Türkiye döviz ve borç krizi[değiştir | kaynağı değiştir]

2018'in ortalarından itibaren lira kuru hızlı bir şekilde düşüş yaşamaya başladı. Genellikle ekonomistler arasındaki görüş, krizin Recep Tayyip Erdoğan'ın Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nın faiz oranlarında enflasyon karşıtı politikalar izlemesine engel olması sonucu oluştuğu yönündedir.^[13][14] Buna karşın Merkez Bankası Eylül 2018'de faiz oranlarında yükseltmeye gitmiştir.^[15] Erdoğan enflasyonu dış güçlere bağlamış olup, bu görüş o dönemde halkın %42'si tarafından da kabul edilmiştir. Bu iddia genellikle bir komplo teorisi olarak nitelendirilmektedir.^[16][17]

2020'de de değer kaybına devam eden liranın enflasyonu, düşük faiz oranları, Erdoğan hükûmetinin sınırdışı askerî operasyonları ile diğer jeopolitik problemler, 2020 Amerika Birleşik Devletleri başkanlık seçimlerinde Türkiye'ye yaptırım uygulaması olası olduğu düşünülen Joe Biden'ın seçilme olasılığı ve Türkiye'de COVID-19 pandemisi gibi nedenlerle açıklanmıştır.^[18]

2021'in başlarında faiz oranlarının artırılmasına bağlı olarak liranın değerinde iyileşme meydana gelmiş olsa da, Merkez Bankası lideri Naci Ağbal'ın görevden alınması 21 Mart 2021'de hızlı bir enflasyona sebep olmuştur. Aynı yılın Haziran ayında dolar-lira kurunun 8,8 olmasıyla tarihi düşük değerini gören lira, 2021'in en hızlı değer kaybeden para birimlerinden biri oldu.^[19] 2022 yılının başında dolar 18,88'e ulaşarak lira değer açısından tüm zamanların en düşük seviyesini gördü.^[20] Lütfi Elvan'ın istifa etmesi üzerine Erdoğan'ın faiz oranına ilişkin fikirlerine yakın olarak tanımlanmış Nureddin Nebati'nin pozisyona atanması, faiz indirimine devam edilmesi ve asgari ücretin açıklanması, 2021 sonunda liranın düşüşüne katkı sağlamış faktörler olarak nitelendirildi.^[21][22][23] 2021'de meydana gelen enflasyon krizi nedeniyle Adalet ve Kalkınma Partisi ile Recep Tayyip Erdoğan'a halk arasında destek oranı anketlere göre önemli bir düşüş yaşadı (Anketlere göre değerlendirilirse %15-20 oranında bir düşüş vardır).^{[kaynak belirtilmeli]}

Simgesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Türk lirası sembolü

Tasarım sınırları^[24]

Türk lirası, başlangıçta TL olarak simgelenmiştir, Osmanlı lirası işaretinin karakterlerini ters çevirerek, LT'de "Fransızca: Livre Turque" anlamına gelen Fransızca ifadesini temsil eder. Tarihsel olarak İngilizce kaynaklar, para birimi için "£T" veya "T£" kullandı, ancak bu gösterim Türkiye içinde kullanılıp kullanılmadığı bilinmemektedir.^[25][26][27]

Türk lirasının mevcut sembolü, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından 2012 yılında oluşturulmuştur. Yeni simge, ülke genelinde bir yarışma sonucunda seçilmiştir. Yeni simge, yarım çapa benzeyen harf L ve 20 derece açıyla eğilmiş çift çizgili harf T'den oluşmaktadır.^[28]

Tasarım, Tülay Lale tarafından oluşturulmuş ve ülke genelinde yapılan bir yarışma sonrasında onaylanmıştır. Toplam 8,362 başvurudan seçilen yedi kısa listeden, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası yönetim kuruluna sunulan kazanan olarak seçilmiştir. Sembol, çift çizgili yarı çapa benzer şekilde, Türk para birimi olan L'nin ilk harfini temsil etmektedir.^{[29][30][31][32][33]}

Dönemin başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, yeni sembolü 1 Mart 2012 tarihinde duyurdu. Tanıtımında Erdoğan, tasarımı "çapa şekliyle para biriminin 'güvenli liman' olduğunu ifade etmeyi umuyor, yukarı doğru çizgiler ise onun yükselen prestijini temsil ediyor" şeklinde açıkladı.^[34][35]

Dönemin ana muhalefet partisi CHP'nin genel başkan yardımcısı Faik Öztrak, yeni sembolün Osmanlı padişahlarının tuğrasına atıfta bulunarak o dönem başbakan olan Tayyip Erdoğan'ın baş harfleri TE'yi anımsattığını iddia etti. Yeni Türk lirası sembolü, aynı zamanda ters çevrilmiş Ermeni dramı sembolüyle benzerlik gösterdiği iddiasıyla eleştirildi.^[33][36][37]

Mayıs 2012'de Unicode Teknik Komitesi, Türk lirası sembolü için U+20BA (₺) (TÜRK LİRASI İŞARETİ) adlı yeni bir karakterin kodlamasını kabul etti ve bu karakter, Eylül 2012'de yayınlanan Unicode 6.2 sürümüne dahil edildi. Microsoft Windows işletim sistemlerinde Türkçe-Q veya Türkçe-F klavye düzenleri kullanılırken, sembol şu kombinasyonla yazılabilir: AltGr+T.^[38][39]

Banknotlar[değiştir | kaynağı değiştir]

5083 sayılı "Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Para Birimi Hakkında Kanun"un^[40] 1. maddesi uyarınca, Bakanlar Kurulu Yeni Türk lirası ve Yeni Kuruş'ta yer alan "Yeni" ibarelerini kaldırmaya yetkili kılınmış olup "Yeni" ibarelerinin 1 Ocak 2009 tarihinde kaldırılmasına ilişkin söz konusu Bakanlar Kurulu Kararı 5 Mayıs 2007 tarihli Resmî Gazete'de yayımlanmıştır.

Dokuzuncu Emisyon Grubu (E9) (2009-günümüz)
Resim		Değeri ₺	Boyutları (mm)	Ana rengi		Bilgi		Tarih
Ön yüz	Arka yüz					Ön yüz	Arka yüz	Tedavüle çıkarılışı	Tedavülden çekilişi
		5	130 × 64		Kahverengi	Mustafa Kemal Atatürk	Ordinaryüs Prof. Dr. Aydın Sayılı’ın bir portresi, güneş sistemi, atomun yapısı, DNA ve ilk çağ mağara resimleri	1 Ocak 2009	N/A
					Mor			8 Nisan 2013
								27 Mart 2017
								2 Mart 2020
								29 Eylül 2021
								28 Mart 2022
		10	136 × 64		Kırmızı		Ordinaryüs Prof. Dr. Cahit Arf’ın bir portresi, “Arf Değişmezi”nden alınan bir kesitin yanı sıra “aritmetik diziler, abaküs, sayılar ve bilgisayar teknolojisinin temeli olan sayısal sistemi belirten ikili (Binary) sayı sistemini ifade eden rakamlar	1 Ocak 2009
		20	142 × 68		Yeşil		Mimar Kemaleddin’in bir portresi, “Gazi Üniversitesi Rektörlük Binası”nın çizgisel bir çalışması ile “kemer, dairesel motif ve mimarinin üç boyutlu yapısını simgelemek üzere küp, küre, silindir” gibi formlar
		50	148 × 68		Turuncu		Fatma Aliye Topuz’un bir portresi, “hokka, tüy kalem, kâğıt ve kitap” gibi figürler ile kadın zarafetini simgeleyen “çiçek” motifleri
		100	154 × 72		Mavi		Itri’nin bir portresi, “notalar, kudüm ve ud gibi enstrümanlar” ile Itri’nin Mevlevi kişiliğine uygun olarak “ney üfleyen Mevlevi dervişi” figürü
		200	160 × 72		Mor		Yunus Emre’nin bir portresi, “Yunus Emre’nin anıt mezarı, dizelerinde yer verdiği gül motifi, barışı ve kardeşliği simgeleyen güvercin motifi ile felsefesini en iyi vurgulayan ‘Sevelim, Sevilelim’ dizesi
Kaynaklar: TCMB17 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Turkish Banknotes.info

Madenî paralar[değiştir | kaynağı değiştir]

1 Ocak 2009 tarihinde dokuzuncu emisyon ile birlikte tedavüle çıkarıldı. Madenî paralar Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü tarafından üretilmektedir.

Madenî paralar (2009 >)
Resim		Değeri (Kuruş)	Çapı (mm)	Kalınlığı (mm)	Ağırlığı (g)	Metal (%)	Açıklama				Tarih
Ön	Arka						Kenar	Ön	Çevre	Arka	Tedavüle çıkarılışı	Tedavülden çekilişi
		1	16,5	1,35	2,2	%70 Cu, %30 Zn	Düz	Değer, Ay Yıldız ve basım yılı	Kardelen çiçeği	Türkiye Cumhuriyeti, Mustafa Kemal Atatürk	1 Ocak 2009	N/A
		5	17,5	1,65 (2009-2022) 1,1 (2023-)	2,9 (2009-2022) 2 (2023-)	%65 Cu, %18 Ni, %17 Zn			Yaşam ağacı
		10	18,5		3,15 (2009-2022) 2,15 (2023-)				Rûmî motifi
		25	20,5		4 (2009-2022) 2,9 (2023-)		Çıkıntılı		Kûfî kaligrafisi
		50	23,85	1,9	6,8	Çevre: %65 Cu, %18 Ni, %17Zn Orta: %79 Cu, %17 Zn, %4 Ni	Geniş çıkıntılı		Boğaz Köprüsü ve İstanbul haritası
				1,5	5,5[41]	Belirtilmedi	Belirtilmedi				Nisan 2023
		100 (₺1)	26,15	1,9	8,2	Çevre: %79 Cu, %4 Ni, %17 Zn Orta: %65 Cu, %18 Zn, %17 Ni	T.C. yazısı ve lale figürü		Rûmî motifi		1 Ocak 2009
				1,5	6,6[41]	Belirtilmedi	Düz				Nisan 2023
		500 (₺5)	28,15	1,7	8,25	Çevre: %64 Cu, %4 Ni, %32 Zn Orta: %64 Cu, %9 Zn, %27 Ni	Düz tırtıllı		Rub el Hizb		29 Ekim 2023

Hatıra paraları[değiştir | kaynağı değiştir]

Hatıra paralar, Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü tarafından basılmakta ve dolaşıma sokulmaktadır. Bunlardan bazıları aşağıda görsel halinde verilmiştir:

• 
  Sayıştay'ın 150. Yılı (2012)
• 
  Uluslararası Türkçe Olimpiyatları'nın 10. yılı^[42] (2012)
• 
  15 Temmuz şehitleri ve gazileri anısına (2016)
• 
  Ayasofya'nın yeniden cami olarak açılması anısına (2020)
• 
  Gaziantep'e gazi unvanının verilişinin 100. yılı anısına^[43] (2021)
• 
  1915 Çanakkale Köprüsü'nün açılışı (2022)
• 
  Büyük Taarruz'un 100. yılı anısına (2022)

• 2018 - Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın göreve başlama töreni anısına
• 2020 - Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin 100. yılı anısına
• 2023 - Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın göreve başlama töreni anısına^[44][45]
• 2023 - Türkiye Cumhuriyeti'nin yüzüncü yılı anısına^[46]

Güncel döviz kurları[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Türkiye Cumhuriyeti madenî paraları
• Türkiye Cumhuriyeti banknotları
• Türkiye'de enflasyon

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]