Soğan kubbe

Soğan kubbe, şekli bir soğanı andıran bir kubbedir. Bu kubbeler genellikle üzerine kuruldukları kubbe kasnağından çap olarak daha büyüktür ve boyları genellikle genişliklerini aşar. Bu soğan biçimli yapılar, bir noktaya doğru düzgünce sivrilmektedir. Rusya ve Ukrayna'daki kilise kubbeleri (çoğunlukla Doğu Ortodoks kiliseleri) ve Bavyera, Almanya (çoğunlukla Katolik kiliseleri) için baskın bir formdur. Avusturya, Çekya, Kuzeydoğu İtalya, Doğu Avrupa, Babür İmparatorluğu, Orta Doğu ve Orta Asya'da düzenli olarak inşa edilmiştir.

Doğu Ortodoks ufak kubbelerinin diğer türleri arasında kask kubbeleri (örneğin, Novgorod'daki Azize Sofya Katedrali ve Vladimir'deki Meryem'in Ölümü Katedrali) Ukraynaya özgü olan armut kubbeleri (Ayasofya Katedrali) ve Barok tomurcuk kubbeleri (Aziz Andreas Kilisesi) yer almaktadır.

Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Soğan kubbelerinin neden ve ne zaman Rus mimarisinin tipik bir özelliği haline geldiği tam olarak net değildir. Bizans kiliseleri ve Kiev Knezliği mimarisi, kubbe kasnağının üzerine dikilmiş özel bir çatısı olmayan daha geniş, daha düz kubbeleriyle bilinmekteydi. Bu antik şeklin tersine üstü sac veya kiremitlerle kaplanan Rus kilisesinin her kubbe kasnağı, metal veya kerestenin özel bir yapısıyla aşılmıştır.

On dokuzuncu yüzyılın sonlarına gelindiğinde I. Petro döneminden önceki Rus kiliselerinin çoğunda soğan şekilli kubbeler mevcuttu. En büyük soğan kubbeleri, on yedinci yüzyılda büyük soğanları ile tesadüfen ünlü olan Yaroslavl çevresindeki bölgede dikilmiştir. Birçoğu, on yedinci yüzyılın sonlarına ait Barok modellerinden türeyen tomurcuk şeklindeki kubbelerden daha karmaşıktı. Armut şeklindeki kubbeler genellikle Ukrayna baroku ile ilişkilendirilirken koni şeklindeki kubbeler, Güney Kafkasya'daki Ortodoks kiliseleri için tipik kullanımdı.

Geleneksel görünüm[değiştir | kaynağı değiştir]

Kiev Knezliği'in Moğol istilası öncesi boyalı Rus simgeleri arasında soğan kubbeleri ile kiliseler mevcut değildir. Yeniden inşa edilmiş iki adet yüksek Moğol öncesi kilise -Meryem'in Ölümü Katedrali ile Aziz Demetrius Katedrali- altın kask kubbeleriyle biliniyordu. Diğer bazı eski kiliselerde yapılan restorasyon çalışmalarıyla yeni yapılan soğan kubbelerinin altında eski kask benzeri kubbelere ait bazı parçalar ortaya çıkmıştır.

Soğan kubbelerinin ilk olarak Korkunç İvan'ın hüküm sürdüğü dönemde ortaya çıktığı belirtilmiştir. Aziz Vasil Katedrali'nin kubbeleri Ivan'ın oğlu I. Fyodor hükümdarlığından beri değiştirilmemiştir ve bu da on altıncı yüzyıl Rusya'sında soğan kubbelerinin varlığına işaret etmektedir.

Bazı akademisyenler, soğan kubbelerinin Müslüman ülkelerden, muhtemelen Korkunç Ivan'ın ele geçirdiği Kazan Hanlığı'ndan, Ruslar tarafından kopyalandığı ileri sürmüştür.^[1] Kazan'ın ele geçirilmesini kutlamak için inşa edilen Aziz Vasil Katedrali'nde yer alan dokuz kubbeden sekizi, Kazan'a yapılan her saldırıyı temsil etmektedir. Dokuzuncu kubbe Kazan kuşatmasından 36 yıl sonra Vasil adına bir mezar olarak inşa edildi. Bu kubbelerin süslü yüzeyleri parlak ve renklidir, piramitler ve şeritler ile süslenmiştir ve diğer katedrallerde Vasil'inkinden daha fazla görülen farklı desenleri vardır.^[2] Bazıları, soğan kubbelerinin ilk önce çadır benzeri kiliselerin üzerindeki Rus ahşap mimarisiyle ortaya çıktığına inanmaktadır. Bu teoriye göre karların çatıda birikmesini engellediği için soğan kubbeleri oldukça faydalıydı.^[3]

Rusya'da on altıncı yüzyılın ortalarından önce soğan kubbelerinin bulunmadığı düşüncesine dayanarak on yedinci yüzyıldan önce inşa edilen kiliselerde yapılan restorasyon çalışmalarıyla daha otantik kask şeklindeki kubbelerin yerini rutin olarak soğan kubbeleri almıştır. Bu restorasyona bir örnek Moskova Kremlini'ndeki Dormition Katedrali'dir.

Modern görünümü[değiştir | kaynağı değiştir]

1946'da tarihçi Boris Rıbakov, eski Rus vakayıname minyatürlerini analiz ederken on üçüncü asırdan itibaren çoğu kilisenin kask kubbeden ziyade soğan kubbelere sahip olduğunu belirtmiştir.^[4] Moğol öncesi Rus mimarlığı üzerine en önemli otorite olan Nikolay Voronin, büyük olasılıkla yaygın olmasa da on üçüncü yüzyılın başlarında Rusya'da soğan kubbelerinin var olduğu fikrini dile getirmiştir.^[5] Bu bulgular, soğan kubbelerinin on beşinci yüzyıla kadar küre şeklindeki kubbelerin yerini almadığı Doğu ülkelerinden Rus soğan kubbelerinin ithal edilemediğini göstermektedir.

Modern bir sanat tarihçisi olan Sergey Zagraevsky, on birinci yüzyıldan itibaren yüzlerce Rus ikonunu ve minyatürünü inceledi. Moğol istilasından sonra çizilen ikonaların çoğunun sadece soğan kubbesini gösterdiği sonucuna vardı. İlk soğan kubbeleri, on ikinci yüzyılın bazı resimlerinde (Dobrylov Evangelie'den iki minyatür) görülmektedir.^[6] On beşinci yüzyılın sonlarında soğan yerine kaska benzeyen sadece bir ikona buldu. Bulguları, modern soğan kubbelerinin altındaki restoratörler tarafından keşfedilen kask kubbelerinin parçalarını, Bizans kubbelerinin tanıdık biçimlerini yeniden üretmeyi amaçlayan post-Petrine stilizasyonları olarak reddetmesine yol açtı. Zagraevsky ayrıca iki Vladimir katedralinin en eski tasvirlerinin onları soğan kubbesi olarak temsil ettiğini de belirtti. 12. yüzyılın sonlarından 15. yüzyıla kadar Rus mimarlığının dikeylik özelliğine genel bir vurgu yaparak 13. yüzyılın sonlarında soğan kubbelerinin her yerde görünmesini açıkladı.^[7] Bu dönemde, kilisenin daha uzun görünmesini sağlamak için dikey bir itme yaratacak şekilde sundurmalar, dört köşeli sütunlar, tonozlar ve kubbe kasnakları planlanmıştır.^[8] Uzatılmış veya soğanlı kubbeler piramidal, dikey vurgu elde etmede aynı proto-Gotik eğilimin bir parçasıydı.^[9]

Sembolizm[değiştir | kaynağı değiştir]

Moskova Kremlini'deki Büyük Ivan Çan Kulesi (16. yy.)

On sekizinci yüzyıldan önce Rus Ortodoks Kilisesi, bir kilisenin dış şekli için herhangi bir sembolizm belirtmemiştir.^[10] Bununla birlikte soğan kubbelerinin, yanan mumları sembolize ettiği düşünülmektedir. 1917'de, dini filozof Prens Yevgeny Trubetskoy, Rus kilise kubbelerinin soğan şeklinin rasyonel olarak açıklanamayacağını savunmuştur. Trubetskoy'a göre kubbeleri sivrilterek taçlanan kubbe kasnakları kasıtlı olarak mumlara benzetilmiştir ve böylece belirli bir estetik ve dini tutum ortaya çıkmıştır.^[11] Bir başka açıklama ise, soğan kubbesinin orijinal olarak Kudüs'teki Kutsal Kabir Kilisesi'ndeki aedikulayı (kübik) hatırlatan bir form olarak görülmesidir.^[12]

Soğan kubbeleri genellikle Kutsal Üçleme'yi temsil eden üçlü gruplar halinde ya da İsa Mesih ve Dört Evangelist'i temsil eden beşte ortaya çıkar. Tek başına duran kubbeler İsa'yı temsil eder. Böyle bir yorumu ilk kaydeden Vasili Tatişçev, bunu kesin olarak onaylamamaktadır. Kiliselerin beş kubbeli tasarımının Ortodoks dünyasının diğer dört patriği ile kendisini ve dört yan kubbe ile merkezi ve en yüksek kubbeyi karşılaştırmayı seven Patrik Niko tarafından propaganda aracı edildiğine inanmaktadır. Nikon'un böyle bir görüşe sahip olduğuna dair başka bir kanıt yoktur.

Kubbeler genellikle parlak bir şekilde boyanır: renkleri, dinin farklı yönlerini gayri resmi olarak sembolize edebilir. Yeşil, mavi ve altın kubbeler bazen sırasıyla Kutsal Üçlü, Kutsal Ruh ve İsa'yı temsil edecek şekilde düzenlenir. Siyah top şeklindeki kubbeler bir zamanlar Rusya'nın karlı kuzeyinde popülerdi.

Uluslararası[değiştir | kaynağı değiştir]

Soğan kubbesi sadece Rus mimarisinde değil, aynı zamanda yaygın olarak Hint-Gotik mimarisini etkilemeye devam eden Babür mimarisinde de kullanılmıştır. Hindistan dışında İran'da ve Orta Doğu ve Orta Asya'daki diğer yerlerde de kullanılır. 19. yüzyılın sonunda, Hollanda; Açe, Endonezya'da, soğan şeklindeki kubbeye sahip olan Baiturrahman Ulu Camii'ni inşa etti. Kubbenin şekli, o zamandan beri Endonezya'daki birçok camide kullanılmıştır.

Kutsal Roma İmparatorluğu'nda soğan (veya başka sebze veya çiçek tomurcukları) şeklinde Barok kubbeler yaygındı. İlki 1576 yılında Augsburg'daki Maria Stern'in Fransiskan Sisters Manastır Kilisesinde mimar John Holl (1512-1594) tarafından inşa edilmiştir. Genellikle bakır levhadan yapılan soğan kubbeleri, tüm Almanya'nın güneyindeki Katolik kiliselerinde, Çekya topraklarında, Avusturya ve Sardinya ve Kuzeydoğu İtalya'da görülür. Soğan kubbeleri ayrıca 20. yüzyıl Avusturyalı mimarlık tasarımcısı Friedensreich Hundertwasser'in favorisiydi.

Güney Dakota'daki Mitchell'deki turistik ve basketbol sahası olan The World Only Corn Palace'ın çatısı da soğan kubbesine sahiptir.

Aziz Leonard'ın Kilisesi, Mittersill, Avusturya
Meryem Ana Kilisesi, Ramersdorf bölgesi, Münih, Almanya
World's Only Corn Palace, Mitchell, Güney Dakota, ABD
Baiturrahman Ulu Camii, Açe, Endonezya
Oristano katedralin çan kulesinin kubbesi, Sardinya, İtalya
San Lazzaro degli Armeni, Venedik, İtalya

Notlar ve kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Shvidkovsky, D. S. (2007). Russian architecture and the West. Yale University Press. ISBN 978-0-300-10912-2.
^ Bridge, Nicole (2015). Architecture 101: An Essential Guide to Building Styles and Materials. Avon, MA: Adams Media. ss. 88. ISBN 978-1-4405-9007-8.
^ A.П.Новицкий. Луковичная форма глав русских церквей. В кн.: Московское археологическое общество. Труды комиссии по сохранению древних памятников. Т. III. Moskova, 1909.
^ Б.А.Рыбаков. «Окна в исчезнувший мир (по поводу книги А.В.Арциховского «Древнерусские миниатюры как исторический источник»). В кн.: Доклады и сообщения историч. факультета МГУ. Вып. IV. М., 1946. С. 50.
^ Н.Н.Воронин. Архитектурный памятник как исторический источник (заметки к постановке вопроса). В кн.: Советская археология. Вып. XIX. М., 1954. С. 73.
^ S. V. Zagraevsky. Forms of the domes of the ancient Russian temples. Published in Russian: Заграевский С.В. Формы глав (купольных покрытий) древнерусских храмов. М.: Алев-В, 2008 4 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
^ Г.К.Вагнер. О своеобразии стилеобразования в архитектуре Древней Руси (возвращение к проблеме). В кн.: Архитектурное наследство. Вып. 38. М., 1995. С. 25.
^ See, for instance, the most authoritative survey of early Russian architecture: П.А.Раппопорт. Древнерусская архитектура. СПб, 1993.
^ Another important consideration proposed by Zagraevsky links the onion-shaped form of Russian domes with the weight of traditional Russian crosses, which are much larger and more elaborate than those used in Byzantium and Kievan Rus. Such ponderous crosses would have fallen aground during a storm, if they had not been fixed to sizeable stones traditionally placed inside the elongated domes of Russian churches. It is impossible to place such a stone inside the flat dome of the Byzantine type.
^ Бусева-Давыдова И.Л. Символика архитектуры по древнерусским письменным источникам XI-XVII вв. // Герменевтика древнерусской литературы. XVI - начало XVIII вв. Moscow, 1989.
^ "The Byzantine cupola above the church represents the vault of heaven above the earth. On the other hand, the Gothic spire expresses unbridled vertical thrust, which rises huge masses of stone to the sky. In contrast to these, our native onion dome may be likened to a tongue of fire, crowned by a cross and tapering towards a cross. When we look at the Ivan the Great Bell Tower, we seem to see a gigantic candle burning above Moscow. The Kremlin cathedrals and churches, with their multiple domes, look like huge chandeliers. The onion shape results from the idea of prayer as a soul burning towards heaven, which connects the earthly world with the treasures of the afterlife. Every attempt to explain the onion shape of our church domes by utilitarian considerations (for instance, the need to preclude snow from piling on the roof) fails to account for the most essential point, that of aesthetic significance of onion domes for our religion. Indeed, there are numerous other ways to achieve the same utilitarian result, e.g., spires, steeples, cones. Why, of all these shapes, ancient Russian architecture settled upon the onion dome? Because the aesthetic impression produced by the onion dome matched a certain religious attitude. The meaning of this religious and aesthetic feeling is finely expressed by a folk saying - "glowing with fervour" - when they speak about church domes". - See Е.Н.Трубецкой. Три очерка о русской иконе. 1917. Новосибирск, 1991. С. 10.
^ Лидов А.М. Иерусалимский кувуклий. О происхождении луковичных глав. // Иконография архитектуры. Moscow, 1990.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Soğan kubbe ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.

[1] Shvidkovsky, D. S. (2007). Russian architecture and the West. Yale University Press. ISBN 978-0-300-10912-2.

[2] Bridge, Nicole (2015). Architecture 101: An Essential Guide to Building Styles and Materials. Avon, MA: Adams Media. ss. 88. ISBN 978-1-4405-9007-8.

[3] A.П.Новицкий. Луковичная форма глав русских церквей. В кн.: Московское археологическое общество. Труды комиссии по сохранению древних памятников. Т. III. Moskova, 1909.

[4] Б.А.Рыбаков. «Окна в исчезнувший мир (по поводу книги А.В.Арциховского «Древнерусские миниатюры как исторический источник»). В кн.: Доклады и сообщения историч. факультета МГУ. Вып. IV. М., 1946. С. 50.

[5] Н.Н.Воронин. Архитектурный памятник как исторический источник (заметки к постановке вопроса). В кн.: Советская археология. Вып. XIX. М., 1954. С. 73.

[6] S. V. Zagraevsky. Forms of the domes of the ancient Russian temples. Published in Russian: Заграевский С.В. Формы глав (купольных покрытий) древнерусских храмов. М.: Алев-В, 2008 4 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..

[7] Г.К.Вагнер. О своеобразии стилеобразования в архитектуре Древней Руси (возвращение к проблеме). В кн.: Архитектурное наследство. Вып. 38. М., 1995. С. 25.

[8] See, for instance, the most authoritative survey of early Russian architecture: П.А.Раппопорт. Древнерусская архитектура. СПб, 1993.

[9] Another important consideration proposed by Zagraevsky links the onion-shaped form of Russian domes with the weight of traditional Russian crosses, which are much larger and more elaborate than those used in Byzantium and Kievan Rus. Such ponderous crosses would have fallen aground during a storm, if they had not been fixed to sizeable stones traditionally placed inside the elongated domes of Russian churches. It is impossible to place such a stone inside the flat dome of the Byzantine type.

[10] Бусева-Давыдова И.Л. Символика архитектуры по древнерусским письменным источникам XI-XVII вв. // Герменевтика древнерусской литературы. XVI - начало XVIII вв. Moscow, 1989.

[11] "The Byzantine cupola above the church represents the vault of heaven above the earth. On the other hand, the Gothic spire expresses unbridled vertical thrust, which rises huge masses of stone to the sky. In contrast to these, our native onion dome may be likened to a tongue of fire, crowned by a cross and tapering towards a cross. When we look at the Ivan the Great Bell Tower, we seem to see a gigantic candle burning above Moscow. The Kremlin cathedrals and churches, with their multiple domes, look like huge chandeliers. The onion shape results from the idea of prayer as a soul burning towards heaven, which connects the earthly world with the treasures of the afterlife. Every attempt to explain the onion shape of our church domes by utilitarian considerations (for instance, the need to preclude snow from piling on the roof) fails to account for the most essential point, that of aesthetic significance of onion domes for our religion. Indeed, there are numerous other ways to achieve the same utilitarian result, e.g., spires, steeples, cones. Why, of all these shapes, ancient Russian architecture settled upon the onion dome? Because the aesthetic impression produced by the onion dome matched a certain religious attitude. The meaning of this religious and aesthetic feeling is finely expressed by a folk saying - "glowing with fervour" - when they speak about church domes". - See Е.Н.Трубецкой. Три очерка о русской иконе. 1917. Новосибирск, 1991. С. 10.

[12] Лидов А.М. Иерусалимский кувуклий. О происхождении луковичных глав. // Иконография архитектуры. Moscow, 1990.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

Soğan kubbe nedir?, Soğan kubbe anlamı nedir?, Soğan kubbe ne demektir?