Salih Zeki
Doğum	1864 İstanbul , Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm	2 Temmuz 1921 (57 yaşında) İstanbul
Milliyet	Türk
Vatandaşlık	Osmanlı İmparatorluğu
Din	İslam
Evlilikler	Vecihe Hanım (e. 1891; b. 1901) Halide Edip Adıvar (e. 1901; b. 1911)
Çocuk(lar)	Malik Sayar Ayetullah Sayar Hikmetullah Sayar Tarık Sayar Faruk Sayar
Kariyeri
Dalı	Matematik
Etkilendikleri	Henri Poincaré

Salih Zeki Bey (1864, İstanbul - 2 Temmuz 1921,^[1] İstanbul), Osmanlı-Türk matematik bilgini, bilim tarihçisi ve astronomdur.

Nesnel bir yaklaşımda Türklerin ve Müslümanların bilime katkılarını tespit etmeye çalışmış ve çağdaş Türk bilim tarihçiliğinin kurucusu olmuştur. Araştırmacılar için bugün de güvenilir bir kaynak olan Asar-ı Bakiye (Ölmez Eserler) adlı eseri bırakmıştır. Bilim felsefesi ile uğraşmış, Henri Poincaré ve Alexis Bertrand'ın eserlerini çevirerek bilim felsefesinin Türkiye'de tanınması ve yaygınlaşmasına katkıda bulunmuştur.

Yaşamı[değiştir | kaynağı değiştir]

Çocukluk ve öğrenim yılları[değiştir | kaynağı değiştir]

1864 yılında İstanbul’da yoksul bir ailenin oğlu olarak dünyaya geldi. Babası Boyabatlı Hasan Ağa, annesi Saniye Hanımdır. Dört yaşında iken annesini, altı yaşındayken de babasını kaybetti. Bakımını üstlenen büyükannesi onu önce mahalle mektebine göndermiş, ancak yaramazlığından ötürü öğretmeninin isteğiyle okuldan alınıp bir esnafın yanında çıraklığa başlamıştı. 1874 yılında, on yaşındayken yetimlerin okuduğu Darüşşafaka’ya kaydoldu. Bu okulda Mehmet Nadir Bey'den matematik dersi aldı. Mehmet Nadir Bey, onun ileride iyi bir matematikçi olacağını anlayarak kendisiyle özel olarak ilgilendi^[2] ve o mezun olana kadar Darüşşafaka'dan ayrılmadı^[3]

Salih Zeki, Darüşşafaka'yı 1882 yılında birincilikle bitirdi. Aynı yıl Posta ve Telgraf Nezareti Telgraf Kalemi (Fen Şubesi)'ne memur olarak atandı. 1884 yılında Nezaretin Avrupa’da uzman telgraf mühendisi ve fizikçi yetiştirme kararı üzerine birkaç arkadaşıyla birlikte Paris'e gönderildi ve burada Politeknik Yüksekokulu’nda elektrik mühendisliği öğrenimi gördü. "Zeki" lakabı, bu okulda eğitim görürken arkadaşları tarafından kendisine verildi, böylece Salih Zeki olarak anılmaya başladı.^[4] Okulda kalıp doktora yapmak istediyse da Bakanlık tarafından çağrılınca İstanbul'a geri döndü.

Çalışma hayatı, bilim tarihi çalışmaları ve ilk evliliği[değiştir | kaynağı değiştir]

1887 yılında yurda dönen Salih Zeki Bey, eski dairesinde elektrik mühendisi ve müfettiş olarak çalıştı. Credit Lyonnais Müdürü Mösyö Lemoine ile tanışması ve onun teşvikleri üzerine matematik ve astronomi tarihi ile ilgilenmeye başladı. Ortaçağ İslam dünyasındaki bilimsel çalışmaları yazmalara dayanarak aydınlatmak istiyordu. Önce kendisini İslam öncesi Yunan ve Hint çalışmaları konusunda yetiştirdi, sonra eski yazmaları inceledi; 1889 yılında ilk bilim tarihi makalesini yayımladı: "Hint Rakamları Üzerine Bir Rapor".^[5] Bu tarihten sonra ek görev olarak Mekteb-i Mülkiye’de (bugün Ankara Üniversitesi’ne bağlı Siyasal Bilgiler Fakültesi) fizik ve kimya dersleri verdi (1889-1900). Aynı zamanda yetiştiği okul olan Darüşşafaka’da gönüllü olarak Fransızca ve fen dersleri verdi.

1892'de Resimli Gazete'de bastırdığı dizi makalelerde daha önce çok iyi bilinmeyen yazarları ve eserleri ayrıntılı olarak tanıttığı monografiler hazırladı. Bu monografiler yoluyla ileride Asar-ı Bakiye adlı eserinin kaleme alınmasını sağlayacak tarihi bilgi birikimini oluşturmaya başladı.

Arkadaşı Ahmet Fahri ile Hikmet-i Tabiyye (Fizik) adlı ilk kitabını yazdı. Liseler için yazılan kitap, 1892'de basıldı. Aynı yıl ilk eşi piyanist Vecihe Hanım'dan ilk çocuğu Malik dünyaya geldi.

1895'te Beyoğlu Rasathane Müdürü olan Salih Zeki Bey, 1900 yılında Üsküdar Amerikan Lisesi son sınıf öğrencisi olan Halide Edip'e özel matematik dersi vermişti.

Halide Edip ile evliliği ve II. Meşrutiyet dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Salih Zeki Bey, 1901'de ilk eşi Vecihe Hanım'dan boşandıktan sonra öğrencisi Halide Edip ile evlendi. Bu evlilikten sonra Halide Salih olarak anılan eşi Halide Hanım, ona Kamus-u Riyaziyat (Matematiksel Bilimler Sözlüğü) adlı eserini yazarken asistanlık ve çevirmenlik yaptı. Eser, matematik ve astronomi bilimlerinde kullanılan bütün terimleri açıklamak ve Doğulu ve Batılı bütün matematikçilerle astronomların hayat öykülerini ve eserlerini tanıtmak maksadını taşıyordu. 12 ciltlik eserin yalnız iki cildi basılabildi. 1903'te büyük oğulları Ayetullah (ö. 1985), 1904'te ikinci oğulları Hasan Hikmetullah dünyaya geldi.^[6]

İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin görüşlerine yakın olan Salih Zeki Bey, II. Meşrutiyetin ilanından (1908) sonra Tanin gazetesi'nde bilimsel makaleler yazmaya başladı ve Maarif Nezareti Meclis-i Maarif üyeliğinde bulundu. Auguste Comte hayranı olan Salih Zeki, onun öğretisini tanıtmak için Halide Hanım ile birlikte Auguste Comte Felsefe-i Müsbetesi adlı bir makale yayımladı. 1908- 1909 yıllarında yoğun bir çalışma dönemine girerek Darülfünun'da çok sayıda ders verirken değişik alanlarda ve seviyelerde pek çok ders kitabı yayımladı.

31 Mart Ayaklanması nedeniyle eşi Halide Hanım hedef durumuna gelince çocuklarıyla beraber Mısır'a kaçmak zorunda kalmıştı. Ardından Salih Zeki Bey de Mısır'a gidip, çocuklarla geri döndü, Halide Hanım ise birkaç ay İngiltere'de kaldı.

Mekteb-i Sultani müdürlüğü, Münevver Hanım'la evliliği, fizik çalışmaları[değiştir | kaynağı değiştir]

1910'da Mekteb-i Sultanî (bugün Galatasaray Lisesi) Müdürlüğü'ne atandı. Tevfik Fikret'in, devrin Maârif Nâzırı Emrullah Efendi ile anlaşamayıp istifa etmesi üzerine bu göreve getirilmişti. Bu atama, basında uzun tartışmalara sebep oldu. Aynı yıl, Salih Zeki Bey'in ikinci bir evlilik yapmak istemesi üzerine Halide Hanım ile dokuz yıllık evliliği sona erdi. Salih Zeki Bey, Münevver Hanım (ö. 1973) ile evlendi ve bu evliliğinden Tarık ve Faruk adlı iki oğlu dünyaya geldi.

1910 -1912 yılları arasında Türkiye'de çağdaş fiziğin temel konularını ayrıntılı biçimde tanıtan çok sayıda ders kitabı yayımlayarak fizik alanında da öncü oldu.

Darülfünun konferansları ve Darülfünun rektörlüğü[değiştir | kaynağı değiştir]

1912’de Maarif Nezareti Müsteşarlığı'na getirilen Salih Zeki Bey, Darülfünun Konferansları adlı yapıtının birinci ve ikinci cildini yayımladı. Bu konferanslarda Türk matematikçilerine yabancı olan "Öklit dışı Geometriler" ile "Sanal Nicelikler Üzerine Kurulmuş Çeşitli Alanlar" konularını ayrıntılı biçimde tanıttı.^[5] Aynı yıl Fransız matematikçi ve felsefeci Henri Poincare'in bilim felsefesi yapıtlarını Türkçeye kazandırdı.

1913’te Darülfünün-ı Osmanî (bugün İstanbul Üniversitesi) Rektörü oldu. 1917’de Rektörlükten ayrıldıysa da üniversitedeki görevini Fen Şubesi (Fakültesi) Müderrisi (Profesör) olarak sürdürdü 1919'da Fen Şubesi'nin Dekanı oldu. Rektörlük yaptığı dönemde üniversiteye Alman öğretim üyeleri getirtti ancak I. Dünya Savaşı nedeniyle bu öğretim üyeleri ülkelerine dönmek zorunda kaldılar.

Asar-ı Bakiye[değiştir | kaynağı değiştir]

1913 yılında yayımlamaya başladığı Asar-i Bakiye adlı yapıtında Orta Çağ İslam Dünyası’nda yapılan matematik ve astronomi çalışmalarını sergiledi. Eserin birinci cildinde Trigonometri tarihini, ikinci cildinde hesap ve Cebir tarihini, üçüncü cildinde Astronomi tarihini ve dördüncü cildinde de Geometri tarihini konu edindi. Dört cilt olarak tasarlanan üçüncü ve dördüncü ciltleri yazma halinde kalmıştır.

Salih İzzet'in yazdığı, Hüsnü Hamit'in Türkçeye çevirdiği ve Talat Tuncer’in el yazısı ile açıklamalar ilave ettiği düşünülen Asar-ı Bakiye'nin daktilo ile yazılmış PDF biçimindeki elektronik kopyalarına buradan20 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ulaşılabilir.

Son yılları[değiştir | kaynağı değiştir]

Salih Zeki Bey'in Fatih Camii haziresindeki mezarı

1920'de ruhi bir bunalım geçiren Salih Zeki Beyi tedavi altındayken 2 Temmuz 1921 günü Şişli'deki Fransız Hastanesi’nde öldü. Naaşı Fatih Camii'nin haziresine defnedildi.^[7]

Tarihsel önemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Salih Zeki, önde gelen son dönem Osmanlı matematik bilginlerindendi. İkdam, Darüşşafaka ve İktisadiyat gazeteleri ile Darülfünun dergisine sayısız katkıda bulundu. Dönemin ünlü bilginleriyle matematik ve fen bilimleri konusunda yazılı tartışmalara girdi ve bu konularda bir kısmı ders kitabı olmak üzere çok sayıda yapıt verdi.

Yapıtları[değiştir | kaynağı değiştir]

• Hendese (Geometri) - Lise ders kitabı
• Hikmet-i Tabiiye (Fizik) - Lise ders kitabı
• Mebhas-ı Savt (Fonetik)
• Mebhas-ı Elektrik-i Miknatisi (Elektro Magnetizma)
• Mebhas-ı Hararet-i Harekiye (Termodinamik)
• Mebhas-ı Cazibeyi Umumiye (Genel Çekim)
• Mebhas-ı Elektrikiyet ve Şariyet (Elektrik ve Kılcallık)
• Hesab-ı İhtimali (İhtimaller Hesabı)
• Mebhas-ı Hareket-i Seyalat (Akışkanların Hareketi)
• Hendese-i Tahliliye (Analitik Geometri)
• Mebhas-ı Nazariye-i Temevvücat (Dalga Teorisi)
• Heyet-i Riyaziye (Matematik Astronomi)
• Kamus-u Riyaziyat (Matematik Ansiklopedisi) – Tamamı basılmamıştır.
• Asar-ı Bakiye (Ölmez Eserler) – Tamamı basılmamıştır.
• Henri Poincaré’den çevirdiği dört kitap basılmamıştır.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Elif Bahadır (24 Aralık 2020), "Salih Zeki Bey'in Matematik Eğitimi Anlayışı", II. Türk Eğitim Kongresi 
• Büşra Altun; Beytullah Kaya (2020), "Bir Osmanlı Bilim Tarihçisi; Salih Zeki", Çekmece İZÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 8 (11), ss. 25-44, 13 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 13 Temmuz 2021 
• Dilek Kadıoğlu (Şubat 2013), "Salih Zeki's Darülfünun Konferansları and His Treatment of The Discovery of Non-Euclidean Geometries", METU Department of Philosophy Master Thesis, 13 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 13 Temmuz 2021 
• Feza Günergun (2 Haziran 2011), Darüşşfakalı Salih Zeki Bey: Matematik Eğitiminin ve Bilim Tarihinin Ülkemizdeki Öncüsü (PDF), Darüşşafaka Eğitim Kurumları (Sarıyer, İstanbul), 13 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 13 Temmuz 2021 
• Ali Değirmenci (2010), "Salih Zeki Bey'in Hülâsa-i Hesâb-ı İhtimâlî Adlı Eseri ve Olasılığın Türkiye'ye Girişi" (PDF), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe (Bilim Tarihi) Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 13 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 13 Temmuz 2021 
• Remzi Demir; İnan Kalaycıoğlu (2009), "Sâlih Zeki Bey'in Matematikle İlgili Küçük Bir Yapıtı: Hârika-i Hilkât", Erdem, 55, ss. 57-75, 13 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 13 Temmuz 2021 
• Günergün, Feza (Aralık 2005). "Salih Zeki ve Astronomi: Rasathane-i Amire Müdürlüğü'nden 1914 Tam Güneş Tutulmasına". Osmanlı Bilimi Araştırmaları. 7 (1): 97-122. 11 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2021. 
• Meltem Akbaş (2005), "Salih Zeki ve 'Zaman' Başlıklı Konferansı" (PDF), Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 7 (1), 13 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 13 Temmuz 2021 
• Sevtap Kadıoğlu (2005), "Salih Zeki ve Çevresi", Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 7 (1), 26 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 13 Temmuz 2021 
• Şeref Etker (2005), "Salih Zeki Bey - Üç Boyutlu Bir Biyografya İçin", Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 7 (1), 24 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 13 Temmuz 2021 
• Ahmet Faruk Güney (2004), "İslâm-Türk Matematik Tarihinde İlk Eser: Salih Zeki'nin "sâr-ı Bâkiye"si", Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 4 (2), ss. 681-685, 13 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 13 Temmuz 2021 
• Remzi Demir; İnan Kalaycıoğlu (Ekim 2004), "Büyük Bir Matematik Tarihçisi ve Felsefecisi: Salih Zeki Bey (1864-1921)" (PDF), Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları dergisi, 6, ss. 195-211, 13 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 13 Temmuz 2021 
• Remzi Demir (2004), "Salih Zeki Bey'in Journal Asiatique'de Yayımlanan "Notation Algebrique Chez Les Orientaux" Adlı Makalesi" (PDF), Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 15, ss. 333-353 
• Haluk Oral (2003), "Salih Zeki" (PDF), Matematik Dünyası, 13 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF), erişim tarihi: 13 Temmuz 2021