Salih Hacıoğlu
Türkiye Komünist Partisi Merkez Komitesi Genel Sekreteri
Görev süresi Ağustos 1922 - Mart 1925
Yerine geldiği	Ethem Nejat
Yerine gelen	Şefik Hüsnü
Kişisel bilgiler
Doğum	1880 Tonya, Trabzon, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm	1 Nisan 1954 (74 yaşında) Barnaul toplama kampı, Altaylar, Sovyetler Birliği
Vatandaşlığı	Osmanlı İmparatorluğu, Türkiye, Sovyetler Birliği (Salih Süleymanoğlu Hacıyev)
Milliyeti	Türk
Partisi	Türkiye Komünist Partisi
Diğer siyasi bağlantıları	Türkiye Bolşevik Komünist Partisi, Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası
Organizasyon	İttihat ve Terakki Cemiyeti (1908)
Evlilik(ler)	Sabiha Sümbül
Akraba(lar)	Katipoğlu Hatice Ali (annesi), Hacıoğlu Süleyman Ali (babası), Lütfü ve Ethem (oğulları), Salih Lütfiyeviç/Aleksandr Hacı, Cemal Hacı ve Lidya (torunları)
Bitirdiği okul	İstanbul Askerî Baytar Mektebi, Doğu Emekçileri Komünist Üniversitesi
Mesleği	Siyasetçi · veteriner
Takma adı	Baytar Salih

Salih Hacıoğlu (1880, Tonya, Trabzon - 1954, SSCB),^[1] Türk siyasetçi ve veteriner. "Baytar Salih" olarak da bilinir. TKP'nin (Türkiye Komünist Partisi) 1920'lerdeki yöneticilerinden ve Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası (THİF) Merkez Komitesi Genel Sekreteri.

Yaşamının ilk dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

1880 yılında Trabzon vilâyetinin Tonya nahiyesine bağlı Orta Mahalle köyünde dünyaya gelen Salih Hacıoğlu'nun dedesi, bir miktar toprağa ve küçük bir eve sahip orta halli bir köylü olup babası Hacıoğlu Süleyman Ali köy okulunda öğretmen, annesi Katipoğlu Hatice Ali ise ev kadını idi.

Lise eğitimi için geldiği İstanbul’da yüksek öğrenimini de tamamlayarak 1904'te Askerî Baytar Mektebini birincilikle bitirdi. Ordudaki görevine veteriner olarak başlayıp 1905'te Baytar Yüzbaşı olarak Bağdat’a tayin oldu. 1908'de İttihat ve Terakki Cemiyetine (İTC) üye oldu, Hareket Ordusunda yer aldı fakat kısa süre sonra İTC'den ayrıldı.^[2]

Bir süre ordudaki veterinerlik görevi nedeniyle farklı şehirlerde hizmet verdikten sonra 1910-1912 yıllarında Askerî Baytar Mektebinde öğretmenlik yaptı. Binbaşı olarak Ankara’daki 5. Kolordu Hayvan Hastanesi Müdürlüğüne atandı.

Türkiye Halk İştirakiyun Fırkasının kuruluşu[değiştir | kaynağı değiştir]

Ankara'da Tatar asıllı Sovyet temsilcisi Şerif Manatov'la tanışıp onun fikirlerinden etkilendi. 1920'de Ankara'da bir grup arkadaşıyla Emek adlı bir gazete yayınlayıp toplantılar düzenlediler. Grubu Yeşil Ordu Cemiyeti ile ilişkiye geçip program üzerinde anlaşamayınca Hafî Komünist Partisi veya Türkiye Bolşevik Komünist Partisi (TBKP) ismiyle faaliyetlerine devam etti. Ağustos 1920’de Mustafa Suphi liderliğindeki Bakü merkezli TKP oluşumuna bağlılığını bildirdi. 18 Ekim’de Ankara hükûmeti tarafından resmî Türkiye Komünist Fırkası (resmi TKF) kurdurulup bunun dışındaki (Yeşil Ordu dâhil) tüm Bolşevik ve komünist yapıların yasaklanmasına, Yeşil Ordu içinde yer almış birçok İttihatçı kadronun resmî partiye katılmasına rağmen, Salih Hacıoğlu genel sekreterliğindeki TBKP mensupları ile (iki gün iç işleri bakanı olan) Nâzım Bey ve diğer bazı Yeşil Ordu / Halk Zümresi mensuplarının birlikte 7 Aralık 1920’de resmi olarak kuruluşunu gerçekleştirdikleri Türkiye Halk İştirakiyun Fırkasının (THİF) 12 kişilik Merkez Komitesinde yer aldı. 1920 yılı Aralık ayı sonlarında patlak veren Çerkez Ethem Ayaklanması ardından, THİF Genel Sekreteri Salih Hacıoğlu, Yeni Dünya gazetesinin Eskişehir’de yayınlanmasını kutlamak amacıyla Arif Oruç’a göndermiş olduğu bir telgraf gerekçe gösterilerek 11 Ocak 1921’de İstiklâl Mahkemesi tarafından tutuklandı ve altı ay hapis yattı. Partiye yönelik tutuklamalar Ocak ayı boyunca devam etti ve 2 Şubat 1921’de partinin Yeşil Ordu kökenli liderlerinden Nâzım Bey ve Şükrü Bey partinin kapatıldığını ilan ettiler.

29 Eylül 1921’de TBMM’nin Sovyetler’in de etkisiyle çıkardığı özel af sonucu THİF yöneticilerinin serbest kalmasının ardından, Salih Hacıoğlu 18 Mart 1922’de Sovyet elçiliğinde düzenlenen Paris Komünü anma töreni sırasında Sovyet elçisi Aralov ve Komintern temsilcisi Golman ile toplantı yaptı ve THİF’in yeniden faaliyete geçmesine karar verildi. Mart ayı sonlarında hükûmete başvuru yapılarak THİF’in ikinci faaliyet dönemi başladı. Nâzım Bey’in parti yönetiminde ağırlığa sahip olduğu bu dönemde Salih Hacıoğlu partinin Merkez Komitesinde yer almakla birlikte, asıl faaliyet yürüttüğü alan Komintern kararıyla Ankara’nın güneyine kaydırıldı. Fakat Temmuz ayı sonlarına doğru polis tarafından fark edildiği için THİF Merkez Komitesinde de yer alan Komintern temsilcisi Golman tarafından parti kongresi hazırlıklarına katılmak üzere Ankara’ya çağrıldı. Hükûmet başlangıçta THİF kongresinin yapılmasına izin vermekle birlikte, son anda yabancıların katılımını gerekçe göstererek toplantıyı yasakladı. Buna rağmen kongre 16/17 ve 25/26 Ağustos 1922’de iki oturum halinde Salih Hacıoğlu'nun divan başkanlığında toplandı ve yapılan oylamada ikinci turda da olsa Merkez Komitesi üyesi seçilen Salih Hacıoğlu, Komintern temsilcisi Golman’ın desteğiyle yine THİF Genel Sekreteri olarak 30 Ağustos zaferini takiben TBMM’de yapılan kutlama törenlerinde partiyi temsil etti. THİF 1. Kongresi daha sonra TKP'nin 2. Kongresi kabul edildi.

Bunun hemen ardından Salih Hacıoğlu, Komintern 4. Kongresine katılmak için Moskova’ya gitti. Bu sırada Ankara hükûmeti 13 Eylül 1922’de bir ültimatom vererek THİF'ten faaliyetlerini durdurmasını ve feshini istediyse de, THİF bu talepleri reddederek faaliyetlerini sürdürmeye çalıştı fakat hükûmet tarafından 19 Ekim 1922’de THİF’yi kapatma kararı uygulamaya konarak aynı gün yaklaşık 20 komünist tutuklandı. Salih Hacıoğlu Kasım 1922'de toplanan Komintern 4. Kongresinde İstanbul Komünist Grubu (İKG) ve THİF temsilcilerinden oluşan ortak heyetin başkanlığını üstlenirken, sekreter ise İKG’den Sadrettin Celâl oldu. Komintern kongresi kararıyla İKG ve THİF dâhil farklı komünist gruplardan birleşik bir Türkiye Komünist Partisi oluşturulması için kurulan Teşkilât Bürosunda Komintern’i temsilen Gafurof/Şarki, İKG’den Şefik Hüsnü ve Beynelmilel İşçiler İttihadından Vanlı Kazım'ın yanı sıra, THİF’den Salih Hacıoğlu görev aldı.

Türkiye Komünist Partisinin yeniden örgütlenmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ocak 1923’te Komintern temsilcisi Şarki ile İstanbul’a vardı. Mart 1923’te burada tutuklanıp Ankara’ya sevk edilerek Ekim 1922’de tutuklanan THİF yöneticilerine katıldı. Lozan Antlaşması’nın imzalanmasıyla ilan edilen genel af sonucu Haziran 1923'te serbest bırakıldılar.

TKP'nin Mart 1925'te İstanbul Akaretler'de gizli olarak toplanan 3. Kongresinde Merkez Komitesi üyeliğine seçilen Hacıoğlu, diğer TKP yöneticilerinden farklı olarak, teorik çalışmalarından çok etkili pratik-örgütçü faaliyetleriyle öne çıktı.^[3]

Kasım 1927'de tekrar tutuklanıp Ocak 1928’de dört ay hapis cezasına çarptırıldı. Bu sırada parti yönetimi ve parti teşkilatları içinde bir tarafta Kemalizme yönelik daha uzlaşmacı yaklaşımdan yana TKP MK Genel Sekreteri Vedat Nedim Tör ile Şevket Süreyya Aydemir gibi isimlerin bulunduğu, diğer tarafta ise Kemalizme yönelik daha çatışmacı yaklaşımdan yana Nâzım Hikmet gibi isimlerin bulunduğu iki grup Komintern çizgisinden sapmakla suçlanıp Şefik Hüsnü'nün partiyi yeniden toparlamak amacıyla ülkeye gönderilmesiyle eski yönetim feshedilip İsmail Bilen sekreterliğinde geçici bir Merkez Komitesi oluşturulmuş, Salih Hacıoğlu'nun da muhalifler arasında olduğu rapor edilmişti.

Hacıoğlu hapisten çıktıktan sonra Mayıs 1928'de eşiyle birlikte SSCB’ye gitti. Bu sırada geçici MK tarafından partiden ihraç edilmişti. Bu karara karşı önce Eylül 1929, sonra Mayıs 1930'da Komintern'e yaptığı başvurular geri çevrildi. Nihayet on yıl kadar bir süre sonra, Mayıs 1939'da yeniden üyeliğe kabul edildi. Sovyetler Birliğin'de bulunduğu bu yıllarda çoğunlukla veterinerlik yaparak yaşadı, bu alanda kitaplar yayınladı. TKP üyelerinin eğitim gördüğü KUTV üniversitesinde kısım şefliği ve veterinerlik görevlerinde bulundu.^[4]

Sovyetler Birliği'nde tutuklanması, ölümü ve aklanması[değiştir | kaynağı değiştir]

Salih Hacıoğlu 1949 yılında ikinci eşi Sabiha Sümbül’ün kızı Dürdane’nin ölümü üzerine Türkiye’ye dönmek üzere T.C. Büyükelçiliğine başvuru yapınca SSCB İçişleri Bakanlığı tarafından 10 Mart'ta tutuklandı ve 1 Mart 1950’de 10 yıl hapse mahkûm edildi. Eşiyle birlikte Altaylar bölgesindeki çalışma kamplarına sürüldü. Burada Salih Hacıoğlu'nun sağ yanına inme indi ve Nisan 1954'te öldü.^[5]

Hruşçov’un Sovyetler Birliği Komünist Partisinin 20. Kongresinde başlattığı destalinizasyon sürecinde 1956'da çıkan aftan ancak eşi Sabiha Sümbül yararlanabildi. Salih Süleymanoğlu Hacıyev 27 Şubat 1956 SSCB Yüksek Mahkemesi Askerî Heyeti tarafından aklanarak itibarı iade edildi. Nazım Hikmet 20. Kongrenin ardından yazdığı Hacı Oğlu Salih başlıklı şiirinde Salih Hacıoğlu'nun hikâyesini anlatır.^[6][7]

Salih Hacıoğlu üzerine kaleme aldığı ve Nâzım bu şiirine de yer verdiği bir köşe yazısını gazeteci Uğur Mumcu, "Baytar Salih'in dramından bugün için bin ders çıkar" dedikten sonra, "Baytar Binbaşı Salih 'tel örgüler ve kurt köpekleriyle çevrili, elli kişilik barakasında' son nefesini verirken kim bilir aklından neler geçirmiştir? Nâzım sürgüne gönderilen Baytar Salih için 'ne bir dağ devrildi içinde, hatta ne bir toprak parçası kaydı' diye yazmış, ama gerçekten öyle miydi?" diye sorgulayarak noktalamıştır.^[8]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]