Ortak merkezli küreler kuramı

Ortak merkezli küreler kuramı, Eudoxus, Callippus ve Aristoteles tarafından geliştirilen eş merkezli (veya homosentrik) kürelerin kozmolojik modeli olup bu modelde tümü Dünya merkezli olan göksel küreler kullanılmıştır.^[1]^[2] Bu yönüyle Batlamyus ve diğer matematiksel gök bilimciler tarafından Kopernik dönemine kadar kullanılan çok merkezli episiklik ve eksantrik modellerden farklıydı.

Eşmerkezli küreler kavramının kökenleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Antik Yunan filozoflarının birçoğu (MÖ 400 - MÖ 300) Güneş, Ay, gezegenler ve sabit yıldızların hareketlerini Dünya merkezli bir sistem olarak açıklamaya çalıştı.

Bu modellerin ilki Eudoxus tarafından önerilen ortak merkezli küreler kuramıdır. Cnidus'lu Eudoxus, eşmerkezli küreler kavramını geliştiren ilk astronomdu. Aslen Platon akademisinde öğrenciydi ve Platon ve Pisagor'un kozmolojik spekülasyonlarından etkilendiğine inanılıyor.^[3]^[4] Gezegenlerin algılanan tutarsız hareketlerini açıklamak ve gök cisimlerinin hareketini doğru bir şekilde hesaplamak için tek tip bir model geliştirmek için homosentrik küreler fikrini ortaya attı.^[4] 27 küre (Güneş için 3, Ay için 3, bilinen gezegenlerin her biri için 4 ve sabit yıldızlar için 1) kullanarak, Eudoxus, gezegenlerin geriye doğru hareketi de dahil olmak üzere göksel nesnelerin günlük hareketlerini açıklayabildi. Tahmin edilen hareketler, özellikle Mars ve Venüs için çok doğru değildi, ancak Jüpiter ve Satürn için yeterliydi. Eudoxus'un modeli, gezegenlerin parlaklığında gözlenen varyasyonları da açıklayamadı. Kitaplarından hiçbiri günümüze ulaşamadı ve kozmolojik teorileri hakkında bildiğimiz her şey Aristoteles ve Simplicius'un eserlerinden geliyor. Bu çalışmalara göre, Eudoxus'un modelinde yirmi yedi homosentrik küre vardı ve her küre, her gök cismi için bir tür gözlemlenebilir hareketi açıklıyordu. Eudoxus, sabit yıldızlar için günlük hareketlerini açıklamaları gereken bir küre atar. Sabit yıldızların küresiyle aynı şekilde hareket eden birinci küre ile hem güneşe hem de aya üç küre atar. İkinci küre, güneşin ve ayın ekliptik düzlemdeki hareketini açıklar. Üçüncü kürenin "enlemesine eğimli" bir daire üzerinde hareket etmesi ve kozmosta güneş ve ayın enlemesine hareketini açıklaması gerekiyordu. O zamanlar bilinen tek gezegen olan Merkür, Mars, Venüs, Jüpiter ve Satürn'e dört küre atandı. Gezegenlerin birinci ve ikinci küreleri, tıpkı güneş ve ayın ilk iki küresi gibi hareket ediyordu. Simplicius'a göre, gezegenlerin üçüncü ve dördüncü kürelerinin, su aygırı olarak bilinen bir eğri oluşturacak şekilde hareket etmesi gerekiyordu. Su aygırı, gezegenlerin geriye dönük hareketlerini denemenin ve açıklamanın bir yoluydu.^[5] Michael J. Crowe gibi birçok bilim tarihçisi, Eudoxus'un eşmerkezli kürelerden oluşan sistemini evrenin gerçek bir temsili olarak görmediğini, bunun yalnızca gezegen hareketini hesaplamak için matematiksel bir model olduğunu düşündüğünü iddia etti.^[6]

Eudoxus'un modeline sonraki eklemeler[değiştir | kaynağı değiştir]

Eudoxus'un çağdaşı Callippus, toplam homosentrik küre sayısını artırarak sistemini geliştirmeye çalıştı. Callipus, her biri Merkür, Venüs ve Mars için iki, Güneş ve Ay için iki tane olmak üzere, küre sayısını 7 arttırdı. Bu yeni küreler, gezegensel yörüngelerin doğruluğunu, mevcut gözlemler kadar iyi bir seviyeye yükseltti! Callippus ayrıca Güneş'in yıl boyunca değişen hızını da açıkladı. Bu ek kürelerin, Eudoxus’un orijinal sistemindeki bazı hesaplama sorunlarını çözmesi gerekiyordu. Callippus'un sistemi, belirli gök cisimlerinin hareketlerini daha iyi tahmin edebildi, ancak sisteminde hala birçok sorun vardı ve birçok astronomik gözlemi açıklayamıyordu.^[7]

Ortak merkezli modele bir sonraki büyük katkı, önceki modellerde birkaç küreyi atmış ancak son toplamın 55 olması için kendi alanını ekleyen Aristoteles tarafından yapılmıştır. Aristoteles, Metafizik ve De Caelo (Göklerde) adlı eserlerinde kendi eşmerkezli küreler sistemini geliştirdi. Hem Eudoxus hem de Callippus'un modellerinde çok az küre olduğunu ve Callippus'un sistemine daha fazla küre eklediğini düşünüyordu. Jüpiter ve Mars'a üç küre ve toplam elli beş küre için Venüs, Merkür, güneş ve aya dört küre ekledi. Daha sonra sonuçlarının doğruluğundan şüphe etti ve kırk yedi veya kırk dokuz eşmerkezli küre olduğuna inandığını belirtti. Tarihçiler, Aristoteles'in evrende 43 ila 55 arasında değişen teorilerle kaç tane alan olduğunu düşündüğünden emin değiller. Eudoxus'un aksine, Aristoteles kendi sisteminin kozmosun gerçek bir modelini temsil ettiğine inanıyordu.^[8] Bu yeni alanlar gezegensel küreler arasına yerleştirildi ve diğer kürelerin hareketlerini "gevşetmek" için harekete geçti. Tüm bu çalışmalara rağmen, modeli hala gezegen parlaklığı varyasyonlarını açıklamıyordu.

Eudoxus ve Callippus'un küreleri gerçek nesneler olarak mı, yoksa sadece kullanışlı hesaplama cihazları olarak mı gördükleri bilinmemektedir, ancak Aristoteles'e fiziksel olarak gerçekti ve özünden (beşinci "element") oluşuyordu.

Aristoteles'in ortak merkezli (homosentrik) küre modeli, Ptolemaic sisteminin yanı sıra Orta Çağ'a kadar (kürelerin çoğunu ortadan kaldıran çok basitleştirilmiş bir şekilde) öğretildi.^[9]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Neugebauer, Otto (1975). A History of Ancient Mathematical Astronomy. 2. Berlin / Heidelberg / New York: Springer-Verlag. ss. 677-85. ISBN 0-387-06995-X.
^ Lloyd, G. E. R. (1999) [1996]. "Heavenly aberrations: Aristotle the amateur astronomer". Aristotelian Explorations. Cambridge: Cambridge University Press. ss. 167-68. ISBN 0-521-55619-8.
^ Goldstein, Bernard (3 Eylül 1983). "A New View of Early Greek Astronomy". Isis. 74: 332-333. doi:10.1086/353302. JSTOR 232593.
^ ^a ^b "Eudoxus of Cnidus." Complete Dictionary of Scientific Biography. Vol. 4. Detroit: Charles Scribner's Sons, 2008. 465–467. Gale Virtual Reference Library. Web. 2 June 2014.
^ Yavetz, Ido (February 1998). "On the Homocentric Spheres of Eudoxus". Archive for History of Exact Sciences. 52 (3): 222-225. Bibcode:1998AHES...52..222Y. doi:10.1007/s004070050017. JSTOR 41134047.
^ Crowe, Michael (2001). Theories of the World from Antiquity to the Copernican Revolution. Mineola, NY: Dover. s. 23. ISBN 0-486-41444-2.
^ Dicks, D.R. (1985). Early Greek Astronomy to Aristotle. Ithaca, NY: Cornell University Press. ss. 190-191. ISBN 0801493102.
^ Easterling, H. (1961). "Homocentric Spheres in De Caelo". Phronesis. 6 (2): 138-141. doi:10.1163/156852861x00161. JSTOR 4181694.
^ "Homocentric Sphere Model". 18 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2020.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Yavuz Unat, Aristoteles’in Evren Anlayışı ve İslâm Astronomisine Etkisi (PDF)
Lloyd, G.E.R. (1974). Early Greek Science: Thales to Aristotle. Londra: W. W. Norton and Company. ISBN 0393005836.
Neugebauer, Otto (1983). Astronomy and History Selected Essays. Springer. ISBN 0387908447.
Kieffer, John S. "Callippus." Dictionary of Scientific Biography 3:21-22.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

"Working model and complete explanation of the Eudoxus's Spheres". 1 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Henry Mendell. "Eudoxos of Knidos (Eudoxus of Cnidus): astronomy and homocentric spheres". LA: Cal. State Univ. 16 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Craig McConnell, Ph.D. "Models of Planetary Motion—Eudoxus". Cal. State, Fullerton. 12 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
"Aristotle's On the Heavens". 17 Ağustos 2000 tarihinde kaynağından arşivlendi.
"Aristotle's metaphysics". 13 Nisan 1997 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[1] Neugebauer, Otto (1975). A History of Ancient Mathematical Astronomy. 2. Berlin / Heidelberg / New York: Springer-Verlag. ss. 677-85. ISBN 0-387-06995-X.

[2] Lloyd, G. E. R. (1999) [1996]. "Heavenly aberrations: Aristotle the amateur astronomer". Aristotelian Explorations. Cambridge: Cambridge University Press. ss. 167-68. ISBN 0-521-55619-8.

[3] Goldstein, Bernard (3 Eylül 1983). "A New View of Early Greek Astronomy". Isis. 74: 332-333. doi:10.1086/353302. JSTOR 232593.

[Gale-4] "Eudoxus of Cnidus." Complete Dictionary of Scientific Biography. Vol. 4. Detroit: Charles Scribner's Sons, 2008. 465–467. Gale Virtual Reference Library. Web. 2 June 2014.

[5] Yavetz, Ido (February 1998). "On the Homocentric Spheres of Eudoxus". Archive for History of Exact Sciences. 52 (3): 222-225. Bibcode:1998AHES...52..222Y. doi:10.1007/s004070050017. JSTOR 41134047.

[6] Crowe, Michael (2001). Theories of the World from Antiquity to the Copernican Revolution. Mineola, NY: Dover. s. 23. ISBN 0-486-41444-2.

[7] Dicks, D.R. (1985). Early Greek Astronomy to Aristotle. Ithaca, NY: Cornell University Press. ss. 190-191. ISBN 0801493102.

[8] Easterling, H. (1961). "Homocentric Spheres in De Caelo". Phronesis. 6 (2): 138-141. doi:10.1163/156852861x00161. JSTOR 4181694.

[9] "Homocentric Sphere Model". 18 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2020.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

Ortak merkezli küreler kuramı nedir?, Ortak merkezli küreler kuramı anlamı nedir?, Ortak merkezli küreler kuramı ne demektir?