Okyanus ortası sırtı

Okyanus ortası sırtı; levha tektoniği tarafından oluşturulan omurgası boyunca uzanan tipik bir vadi olarak bilinen ve çeşitli sıra dağları içeren su altı dağ sistemi için kullanılan genel bir terimdir. Bu tip okyanussal sırtlar deniz tabanı yayılmasına neden olan okyanussal yayılma merkezi olarak bilinen bir karakteristiktir. Okyanussal kabuk, lav olarak yükselme, soğutma üzerine yeni bir kabuk oluşturma, okyanus kabuğundaki lineer bir zayıflıkta magma olarak mantoda yükselmesine neden olan konveksiyonel akımlardan dolayı deniz tabanı yükselmesi ile oluşur. Bu okyanus ortası sırtı sonuç olarak farklı iki tektonik plakayı birbirinden ayırır.

Dünyadaki okyanus ortası sırtları birbirleriyle bağlantılıdır ve dünyadaki en uzun sıradağ sistemlerini oluştururlar. Okyanus ortası sırtları, sistemlerini oluşturan ve her okyanusun bir parçası olan tek bir küresel okyanus ortası sırtı sisteminden oluşur. Devam eden dağ sıraları 65.000 km uzunluğundadır. Okyanus ortası sistemlerinin toplam uzunluğu 80.000 km’dir.^[1]

Açıklama[değiştir | kaynağı değiştir]

Okyanus ortası sırtları jeolojik olarak sırt eksenleri boyunca uzanan ve okyanus tabanlarında yükselen yeni magma ile aktiftir. Kristalleşmiş magma ve bazalttan oluşur. Deniz tabanı altında yeni bir kabuk oluşturan taşlar sırtın eksenlerinde en yeni olanlarıdır ve bu eksenlerden yükselerek yıpranmıştır. Bu bazalt bileşimlerin yeni magması,kıtasal kabuğun altında uzanan dekompresyon erimesi yüzünden eksenlerin etrafında oluşur.^[2]

Okyanuslardaki birçok okyanussal kabuk 200 milyon yıldan daha yaşlıdır. Bu kabuklar okyanus sırtlarındaki yenilenmenin sürekli halidir. Bu okyanus ortası sırtlarından uzaklaştıkça okyanus derinliği sürekli olarak artar ve en fazla derinlik bu okyanus siperlerindedir. Okyanussal kabuk sırt eksenlerinden uzaklaştıkça mantonun altında uzanan peridotit taşı giderek sertleşir. Bu kabuk ve bununla bağlantılı olarak sertleşen peridotit taşı okyanussal kabuğu oluşturur. Yavaş yavaş yayılan orta Atlantik sırtı gibi sırtlar genel olarak büyük geniş vadilere sahip olurlar. Bazen de 10 ile 20 km genişliğinde ve 1000 metreye kadar yükselebilen sırt kabuğundaki engebeli arazilere sahiptir. Buna karşılık, doğu pasifik yükselmesi gibi hızlı yayılan sırtlar dar ve keskin yarıklar oluştururlar. Bu sırtlardan yüzlerce mil uzağında genelde düz topoğrafyalar yer alır.

Oluşum süreçleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Okyanus ortası sırtlarının yayılmasına neden olduğu düşünülen, sırt itme ve levha çekme diye iki aşama vardır. Hangisinin baskın olduğu konusunda bir belirsizlik vardır. Sırt itme, sırtın büyüyen yığını sırttan beride kalan tektonik levhayı genellikle dalma bölgesine doğru ittirdiği zaman meydana gelir. Bu dalma bölgesinde levha çekme etkilidir. Bu sadece levhanın arkasında levhayı sürükleyen tektonik levhanın ağırlığıdır. Okyanus ortası sırtında yeni okyanussal kabuğun oluşumuna katkıda bulunan diğer işlem ise işte bu manto taşıyıcısıdır. Ama yine de bu mantonun üstünde görünen bazı çalışmalar olmakla birlikte bunlar tektonik levhayı boylu boyunca çekmek için yeterli sürtünmeyi üretebilecek kadar esnektir. Bununla beraber yukarıdaki resmin aksine yaklaşık 400 km sismik süreksizliklerden oluşan ve sismik tomografiden türetildiği kadar 400 km’den daha fazlasını içermesi için okyanus sırtlarının altındaki magmaların oluşmasına manto yükselmesi neden olur. Nispeten sırtların altında yükselen mantolardan oluşan sığ derinlikler levha çekmesi işlemiyle yakından ilişkilidir. Diğer taraftan Kuzey Amerika levhası gibi dünyanın en büyük tektonik levhalarından bazıları hareket halindedir ve henüz hiçbir yere dalmamıştırlar.

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Keşif[değiştir | kaynağı değiştir]

Okyanus ortası sırtları genellikle okyanus derinliklerinde batıktır. Okyanus tabanlarının detaylı bir şekilde incelenmesi ve onların geniş kapsamlı halinin bilinmesi 1950’leri bulmadı. Kolombiya üniversitesinden Lamont-Doherty yeryüzü inceleme gemisi Vema ile çalışmalar yapmış ve okyanus yüzeyinden okyanus tabanlarına kadar veriler toplamıştırlar. Marie Tharp tarafından yönetilen bir takım ve Bruce Heezen bu veriyi analiz etmiş ve atlantiğin tabanının ortası boyunca uzanan büyük dağ zincirlerinin olduğu sonuncuna varmışlardır. Bilim adamları bu deniz altı dağ dizisine yarı Atlantik sırtı demişlerdir. Alfred Wegener 1912 de kıtaların kayması teorisini öne sürdü. Wegener'in teorisine göre Orta Atlantik sırtı yayılmaya devam ettikçe derinlerden gelen sıcak ve akışkan sıvı daha çok boşluk oluşturmaya ve yer kabuğunu birbirinden ayırmaya sebep olmaktadır. Bu yüzden levhalar hareket etmektedir. Ama Wegener sonraki işlerinde bu gözlemi sürdürmedi ve teorisi onaylanmadı. Çünkü kıtaların okyanus kabuğunu nasıl yardığını açıklayacak bir mekanizma yoktu ve teori zamanla unutuldu.

Oceanic ridge and deep sea vent chemistry
Okyanusal yerkabuğunun yaşları ve okyanus ortası sırtları: Kırmızı en genç, mavi en yaşlı (170 milyon yıl) alanları temsil eder.
Levha tektoniği kuramına göre yerkabuğunu oluşturan Levhalar.
Seafloor magnetic striping
A demonstration of magnetic striping