Yükseltgen madde

Yükseltgen madde (diğer bir adla oksitleyici madde, oksitleyen veya oksidan) bir yükseltgenme-indirgenme (redoks) reaksiyonunda başka bir türden bir elektron alan element ya da bileşiktir. Yükseltgen maddelerin elektron kazandıklarından dolayı indirgendikleri söylenebilir.

Yükseltgen madde elektron alırken kendisi de indirgenir. Ancak, kimyasal tepkimeye katılan maddenin de elektronları oksitleyici madde tarafından alındığından dolayı yükseltgenmiş olur. Oksijen çeşitli yükseltgen maddelerin arasında ilk (ve isim babası) örnektir.

Genel açıklama[değiştir | kaynağı değiştir]

Yükseltgen madde başka bir türden elektron aldığından dolayı kendisi indirgenir.
İndirgen madde başka bir türe elektron verdiğinden dolayı, kendisi yükseltgenir.
Bir moleküldeki bütün atomlar bir yükseltgenme sayısına atanabilir. Bir yükseltgen alt katmanı etkilediğinde bu sayı değişir.
Reaksiyona giren maddenin yükseltgenme basamağı değiştiğinde, redoks reaksiyonları meydana gelir.

Yükseltgenme örneği[değiştir | kaynağı değiştir]

Demirin yükseltgenmesiyle demir(III) oksit (pas) oluşumu;

4Fe + 3O₂ → 2Fe₂O₃

Yukarıdaki denklemde, demir (Fe) reaksiyondan önce 0 reaksiyondan sonra ise +3 yükseltgenme sayısına sahiptir. Oksijen (O) ise yükseltgenme sayısı reaksiyondan önce 0 iken reaksiyondan sonra −2’ye inmiştir. Bu değişiklikler aynı anda oluşan iki (dengeli) "yarı reaksiyon" olarak görülebilir:

Yükseltgenme yarı reaksiyonu: 4Fe → 4Fe³⁺ + 12e⁻
İndirgenme yarı reaksiyonu: 3O₂ + 12e⁻ → 6O²⁻

Demir’in (Fe)’in yükseltgenme sayısı arttığından dolayı yükseltgenmiş ve elektronlarını oksijen (O)’e verdiği için de indirgen madde olmuştur. Oksijen (O)’in yükseltgenme sayısı azaldığından dolayı indirgenmiş ve elektronlarını demir (Fe)’den aldığı için de yükseltgen madde olmuştur.

Genel yükseltgen maddeler[değiştir | kaynağı değiştir]

Oksijen (O₂)
Ozon (O₃)
Hidrojen peroksit (H₂O₂) ve diğer inorganik peroksitler
Flor (F₂), klor (Cl₂) ve diğer halojenler
Nitrik asit (HNO₃) ve nitrat bileşikleri
Metil etil keton peroksit (C₄H₈O)
Sülfürik asit (H₂SO₄)
Peroksidisülfürik asit (H₂S₂O₈)
Peroksimonosülfürik asit (H₂SO₅)
Klorit, klorat, perklorat ve diğer benzer halojen bileşikler
Hipoklorit ve diğer hipo bileşikleri, çamaşır suyu (NaClO) içerir
Kromik, dikromik asit ve krom trioksit, piridinyum klorokromat (PCC) ve kromat veya dikromat bileşikleri gibi altı değerlilikli krom bileşikleri
Potasyum permanganat gibi permanganat bileşikleri
Sodyum perborat
Nitröz oksit (N₂O)
Gümüş oksit (Ag₂O)
Osmiyum tetraoksit (OsO₄)
Karabarutta yükseltgen madde olan potasyum nitrat (KNO₃)
Tollens ayıracı
2,2'-Dipiridildisülfür (DPS)

Genel yükseltgen maddeler ve ürünleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Madde	ürün(ler)
O₂ oksijen	Değişik, içerikli oksitler H₂O ve CO₂
O₃ ozon	Değişik, içerikli ketonlar, aldehitler ve H₂O; bkz. ozonoliz
F₂ flor	F⁻
Cl₂ klor	Cl⁻
Br₂ brom	Br⁻
I₂ iyot	I⁻, I₃⁻
ClO⁻ hipoklorit	Cl⁻, H₂O
ClO₃⁻ klorat	Cl⁻, H₂O
HNO₃ nitrik asit	NO azot monoksit NO₂ azot dioksit
Altı değerlikli krom CrO₃ krom trioksit CrO₄²⁻ kromat Cr₂O₇²⁻ dikromat	Cr³⁺, H₂O
MnO₄⁻ permanganat MnO₄²⁻ manganat	Mn²⁺ (asidik) veya MnO₂ (bazik)
H₂O₂, diğer peroksitler	Değişik, içerikli oksitler ve H₂O

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Oksitleyici nedir?, Oksitleyici anlamı nedir?, Oksitleyici ne demektir?