Musahipzade Celal (31 Ağustos 1868, İstanbul - 20 Temmuz 1959, İstanbul), Türk oyun yazarı.

Türk edebiyatında tiyatro alanında ilk yazılı eserlerin verilmeye başladığı II. Meşrutiyet döneminde yetişmiş ve sadece tiyatro alanında eser vermiş iki önemli yazardan birisidir (diğeri Refik Ahmet Nuri Sekizinci).^[1] Cumhuriyetin ilanından sonra eserler vermeye devam etmiş, konularını Osmanlı döneminden günlük yaşamdan almıştır. Osmanlı toplumunda yozlaşan değerleri hicveden komedi tarzında eserler vermiştir. Yirmiden fazla oyunu bulunur.

Yaşamı[değiştir | kaynağı değiştir]

31 Ağustos 1868 günü İstanbul’un Cihangir semtinde dünyaya geldi. Asıl adı Mahmut Celaleddin’dir. Gazhane Başkâtibi Musahipzade Ali Bey ile Fıtnat Ecibe Hanım’ın oğludur. Dedesi, III. Selim’in musahibi bestekâr İzzet Şakir Ağa’dır. 1935’te çıkarılan Soyadı Kanunu ile Musahipzade soyadını aldı ve Musahipzade Celal adıyla ünlendi.

İstanbul'da Firuzağa Sıbyan Mektebinde ilköğreniminin ardından, Feyziye Rüştiyesini ve Süleymaniye Numune-i Terakki İdadisini bitirdi. 1889 yılında, yazı yazma alışkanlığını edineceği Babıâli Tercüme Odası'nda kâtip olarak göreve başladı. Bir yandan da Hukuk Mektebine devam etti ancak bitiremedi.

Tiyatroya olan ilgisi Tercüme Odası'nda görev yapmaktayken ortaya çıktı. Arkadaşları ile arasında orta oyunları tertip edip bizzat kendisi de bu oyunlarda zenne rollerine çıktı.^[2] Mardiros Mınakyan’ın Osmanlı Dram Kumpanyası’nın oyunlarını takip etmesiyle oyun yazmaya karşı merak duydu. Tiyatro bilgisini Ahmet Vefik Paşa’nın Moliere çevirilerini inceleyerek arttırdı. 1908’de Tercüme Bürosu’ndan ayrılınca zamanının büyük bölümünü oyun yazma çalışmalarına ayırdı. Yayımlanan ilk oyunu olan Türk Kızı’nı (1910) bu dönemde yazdı, oyun 1912’de Köprülüler adıyla Manakyan Tiyatrosu’nda sahnelendi.^[3] Belediye işlerine kadıların baktığı devri hicveden İstanbul Efendisi (1913) adlı ilk müzikal oyununun ardından; Macun Hokkası (1917), baba parası yiyen mevki sahibi kimseler ile yaşamlarını alın terleriyle kazanmaya çalışan emekçilerin arasındaki karşıtlığı anlatan Yedekçi (1919), Kaşıkçılar (1920), Atlı Ases, Demirbaş Şarl gibi oyunları yazmaya ve sahnelenmeye devam etti. 1919-1924 yılları arasında yazdığı oyunların hepsi Osmanlı Operet Heyeti (1923 yılında İstanbul Operet Heyeti adını aldı) tarafından sahnelendi. Lale Devri adlı oyunu, İstanbul’da ilk defa kadınların tiyatroya gelmesini sağlayan oyun oldu. O sene ramazan ayında ilk defa kadınların da gece tiyatroya gelip bu oyunu izlemesi için izin verildi. Oyun yazmayı sürdürürken memuriyet hayatına 1917′de Üsküdar livasında bandrol memuru olarak devam etti. 1920′de bandrol örgütü kaldırılınca görevi Maliye tahsil memurluğuna aktarıldı. 1923 yılında Üsküdar defterdarı iken emekliye ayrıldı.

Musahipzade Celal, emekliliğinden sonra bir süre "Evkaf Müzesi"nde koleksiyon uzmanlığı yaptı. 1927 yılında kütüphane görevlisi olarak Darülbedayi'ye girince geçmişten gelen, tiyatroya olan ilgisini geliştirme olanağı buldu. Ardı ardına tarihî hiciv özelliğinde eserler kaleme aldı. 1927’den sonra yazdığı oyunlar Darülbedayi’de (sonra İstanbul Şehir Tiyatroları adını aldı) sahnelendi. 1927’de Darülbedayi’de sahnelenen Fermanlı Deli Hazretleri adlı eseriyle tanındı. Aynaroz Kadısı (1928), Kafes Arkasında (1929), Bir Kavuk Devrildi (1930), Balaban Ağa (1933) adlı oyunları Darülbedayi’de sahnelendi. Bir Kavuk Devrildi‘de yabancı yatırımların yerli iktisadı iflasa sürüklemesini, bilgisiz yöneticilerin halkı sömürmesini; Balaban Ağa’da yetişmekte olan yükseköğrenim gençliğinin kendi sorunlarıyla baş başa bırakılmasını yerdi. Beklenen ilgiyi görmeyen Selma (1934) adlı dramdan sonra yeni oyun yazmadı; 18 oyunu 1936’da toplu hâlde yayımlandı. 1937’de Türk Kızı’nın değiştirilmiş hâli olan Gülsüm'ü (1937) ve ardından Mehmet Şükrü Erden ile Genç Osman (1937) adlı oyunu kaleme aldı.

Türkiye’ye özgü denebilecek bir müzikal komedi türünün ilk yazarı olma özelliğini taşıyan Musahipzade'nin oyunları 18. yüzyıl Osmanlı toplumundaki idari bozuklukları ve dinî sömürüyü malzeme olarak kullandı. Aynaroz Kadısı ve Bir Kavuk Devrildi adlı oyunları Muhsin Ertuğrul tarafından sinemaya aktarıldı. Eski İstanbul Yaşayışı (1946) adlı kitabında kendi hatıralarını, eski Osmanlı adetlerini ve gündelik hayatın detaylarını anlatmıştır. 1958 yılında çıkan bir yangında Bir Kavuk Devrildi filmi yandı.

13 Şubat 1952’de 40. sanat jübilesi yapıldı. Son yıllarında gözleri görmeyen Musahipzade Celal, oyunlarını yeğenlerine ve onların çocuklarına yazdırdı,^[4] 20 Temmuz 1959’da yaşamını yitirdi.

İstanbul Şehir Tiyatroları'nın Üsküdar sahnesi yazarın adını taşır. Müsahipzade Celal'in mezarı Üsküdar Karacaahmet'tedir.^[5]

Edebî Kişiliği[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı toplumunda yozlaşan değerleri hicveden komedi tarzında eserler vermiştir. Sosyal tenkide büyük önem vermiş, bu hicivlerle eserleri daha çok töre komedisi hâlini almıştır. Tiyatroya olan ilgisi Tercüme Odası’nda görev yapmaktayken ortaya çıktı. Arkadaşları ile arasında orta oyunları tertip edip bizzat kendisi de bu oyunlarda zenne rollerine çıktı. Osmanlı Kumpanyası’nın oyunlarını takip etmesiyle oyun yazmaya karşı merak duydu.

Tiyatro bilgisini Ahmet Vefik Paşa’nın Moliere çevirilerini inceleyerek artırdı. 1908’de Tercüme Bürosu’ndan ayrılınca zamanının büyük bölümünü oyun yazma çalışmalarına ayırdı. Yayımlanan ilk oyunu olan Türk Kızı’nı bu dönemde yazdı, oyun 1912’de Köprülüler adıyla Manakyan Tiyatrosu’nda sahnelendi.

Belediye işlerine kadıların baktığı devri hicveden İstanbul Efendisi adlı ilk müzikal oyununun ardından; Macun Hokkası, baba parası yiyen mevki sahibi kimseler ile yaşamlarını alın terleriyle kazanmaya çalışan emekçiler arasındaki karşıtlığı anlatan Yedekçi, Kaşıkçılar, Atlı Ases, Demirbaş Şarl gibi oyunları yazmaya ve sahnelenmeye devam etti. 1919-1924 yılları arasında yazdığı oyunların hepsi Osmanlı Operet Heyeti tarafından sahnelendi.

Lale Devri adlı oyunu, İstanbul’da ilk defa kadınların tiyatroya gelmesini sağlayan oyun oldu. O sene Ramazan ayında ilk defa kadınların da gece tiyatroya gelip bu oyunu izlemesi için izin verildi. Türkiye’ye özgü denebilecek bir müzikal komedi türünün ilk yazarı olma özelliğini taşıyan Musahipzade, 18. yüzyıl Osmanlı toplumundaki idari bozuklukları ve dini sömürüyü yansıtmıştır.

Musahipzade Celal, hem Millî Edebiyatın hem de Cumhuriyet’in önemli bir tiyatro yazarıdır. Sanatçının adı bir vefa borcu olarak günümüzde Şehir tiyatrolarının Üsküdar sahnesine verilmiştir.

Eserleri[değiştir | kaynağı değiştir]

• Türk Kızı (basılışı 1909; 1936′da Gülsüm adıyla)
• Köprülüler (yazılışı 1912, oynanışı 1913, basılışı 1936)
• İstanbul Efendisi (yazılışı 1913, oynanışı 1917, basılışı 1936) (müzik: Leon Hancıyan)
• Lâle Devri (yazılışı 1914, oynanışı 1921, basılışı 1936) (müzik: Muallim Hakkı Bey)
• Macun Hokkası (yazılışı 1916, oynanışı 1919, basılışı 1936) (müzik: Ali Rıza Bey)
• Yedekçi (yazılışı 1919, oynanışı 1920, basılışı 1936) (müzik: Muallim Hakkı Bey)
• Kaşıkçılar (yazılışı 1920, oynanışı 1921, basılışı 1936)
• Atlı Ases (yazılışı 1921, oynanışı 1921, basılışı 1936);
• 'Demirbaş Şarl (yazılışı 1921, oynanışı 1922, basılışı 1936) (müzik: Kazım Uz)
• 'Moda Çılgınları, 1923, (müzik: Muhlis Sabahattin)
• İtaat İlâmı (yazılışı 1923, oynanışı 1924, basılışı 1936)
• Moda Çılgınları (yazılışı ve oynanışı 1923) (müzik: Muhlis Sabahattin)
• Fermanlı Deh Hazretleri (yazılışı 1924, oynanışı 1927, basılışı 1936);
• Aynaroz Kadısı (yazılışı 1927, oynanışı 1928/1929 dönemi)
• Kafes Arkasında (yazılışı 1928, oynanışı 192 basılışı 1936);
• Bir Kavuk Devrildi (yazılışı 1930, oynanışı 1930, basılışı 1936)
• Mum Söndü (yazılışı 1930, oynanışı 1931/1932 dönemi, basılışı 1936)
• Pazartesi-Perşembe (yazılışı 1931, oynanışı 1932, basılışı 1936)
• Gül ve Gönül (yazılışı 1932, oynanışı 1933, basılışı 1936)
• Balaban Ağa (yazılışı 1933, oynanışı 1935, basılışı 1936)
• Selma (yazılışı 1934, basılışı 1936, oynanışı 1961)
• Genç Osman (Mehmet Şükrü Erden ile birlikte, yazılışı 1937, oynanışı 1956).

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• IMDb'de Musahipzade Celal
• SinemaTürk'te Musahipzade Celal
• "Türk tiyatrosunda bir köşe taşı: Musahipzade Celal" - Füsun Ataman20 Nisan 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.