Kaan (MMU)
MMU'nun 17 Mart 2023'te gerçekleştirilen taksi denemelerinde çekilmiş görseli
Türü	Çok amaçlı avcı uçağı
Ulusal köken	Türkiye
Üretici	TUSAŞ
Tasarımcı	TUSAŞ
İlk uçuş	09.01 UTC+3 - 21.02.2024 ANKARA [1]
Hizmete giriş	2027-2029 (planlanan)
Durumu	Test aşamasında
Program maliyeti	15-20 milyar $ (tahmini)
Birim maliyeti	100 milyon $ (yaklaşık)

TUSAŞ Kaan, proje adıyla Milli Muharip Uçak (MMU), (İngilizce: Turkish Fighter X veya kısaca TF-X), TUSAŞ tarafından geliştirilen ve Türkiye'nin 2020'li yılların sonunda seri üretim aşamasına getirmeyi planladığı çift motorlu, düşük görünürlük, sensör füzyonu, hava-hava ve havadan yere hâkimiyetlerde üstün özellikleri bulunan beşinci nesil jet muharip uçak projesidir.^[2] 21 Şubat 2024 tarihinde ilk uçuşunu gerçekleştirmiştir. TUSAŞ KAAN’nın ilk etapta 2028’e kadar 20 adet uçağın Türk Silahlı Kuvvetleri envanterine girmesi ve 2030’dan itibaren TSK Envanterinde bulunan F4 ve f16 tipi eski uçakların yerini alması beklenmektedir.

MMU'nun tasarımı, Türkiye'nin de ortağı olduğu F-35 projesinin hava-hava muharebesindeki zayıflıklarını telafi etmeye yönelik TUSAŞ’da başlamıştır. Fakat Türkiye'nin Rusya'dan S-400 hava savunma sistemi almasından sonra başlayan yaptırım süreci üretici konumunda olan Türkiye'nin F-35 programından resmen çıkarılmasıyla sonuçlanmış ve MMU, Türkiye'nin devam eden yegâne 5. nesil savaş uçağı projesi hâline gelmiştir. MMU'nun (TF-X) prototipinin (ilk örnek) 18 Mart 2023'te piyasaya sürüleceği ve ilk uçuşunu 2023 yılının sonunda yapacağı^[3][4] resmî olarak açıklandı. Prototipin taksi yapma ve yerde çalışma testleri, 17 Mart 2023'teki tanıtımda resmen başladı.^[5]

Resmî olarak 1 Mayıs 2023 tarihinde Kaan adını almıştır.^[6]

27 Aralık 2023 tarihinde yapılması planlanan ilk uçuşun ertelenmesinden^[7] sonra, 21 Şubat 2024 tarihinde Ankara Mürted Hava Meydanı'dan kalkış yaparak ilk uçuşunu gerçekleştirdi.^[8]

İlk uçuş sırasında yerli olarak geliştirilen kanopi ve özel olarak üretilen boya kullanılmıştır.^[9]

Geliştirme süreci[değiştir | kaynağı değiştir]

Savunma Sanayii İcra Komitesinin 15 Aralık 2010 tarihindeki toplantısında, Hava Kuvvetleri Komutanlığının 2020’li yıllardan sonraki jet eğitim uçağı ve savaş uçağı ihtiyacının ulusal olanaklarla geliştirilme projesi olarak ilk aşamada kavramsal tasarım yapılması için TUSAŞ ile sözleşme görüşmelerine başlanmasına karar verilmiştir.^[10]

5. nesil savaş uçakları sınıfında, sahip olacağı aviyoniklerle ve radar dalgalarını sönümleme özelliğine sahip kompozit malzemelerden üretilecek, radarda düşük görünürlüklü bir gövde tasarımına sahip olması amaçlanan TF-X'in 2011 yılı itibarıyla TUSAŞ tarafından kavramsal tasarım aşaması başlatılmış olup kavramsal tasarım çalışmaları 29 Eylül 2013'te tamamlanmıştır.^[11]

Jet eğitim uçağı ve muharip uçak ihtiyacına yönelik olarak;

• Hava Kuvvetleri Komutanlığı harekât ihtiyaçlarının belirlenmesi,
• Gereksinimlerin analizi çalışmaları ve bunları karşılayan
• Uçağın ve sistemlerinin kavramsal tasarımı,
• Milli imkân ve kabiliyetler ile yapılabilirliğin araştırılması ve
• Uluslararası işbirliği modelleri

başlıklarında çalışılmıştır.^[12]

Saab AB ile ortaklık[değiştir | kaynağı değiştir]

Şubat 2013'te dönemin başbakanı Recep Tayyip Erdoğan'ın talimatıyla Saab ile görüşmeler yapılmış, 13 Mart 2013 tarihinde dönemin Türkiye Cumhurbaşkanı Abdullah Gül'ün İsveç'e devlet ziyareti sırasında ise TUSAŞ ile İsveçli Saab şirketi ile bir anlaşma imzalanmıştır.^[13]

• Saab AB, Türkiye'nin TF-X programı için teknolojik tasarım yardımı sağlayacaktır.
• TUSAŞ'ın Saab'ın savaş uçağı tasarım birimini satın alma seçeneği vardır.

Fakat daha sonra bu düşünceden vazgeçilmiş, 8 Ocak 2015'te Türkiye Başbakanı Ahmet Davutoğlu; TF-X programının Kore, İsveç, Brezilya ve Endonezya ortaklığında değil tamamen bağımsız yerli bir platform olacağını açıklamıştır.

Tasarım seçimi[değiştir | kaynağı değiştir]

2015 yılına kadar yapılan değerlendirmelerde üç adet tasarım öne çıkmıştır:

• FX-1: Çift motorlu, Lockheed Martin F-22 benzeri tasarım
• FX-5: Tek motorlu, General Dynamics F-16 benzeri tasarım
• FX-6: Tek motorlu ve kanartlı, Saab JAS 39 Gripen benzeri tasarım.^[14]

  

Ocak 2015'te yapılan Savunma Sanayii İcra Komitesi toplantısında maliyeti yüksek olmasına karşın boyu diğerlerinden daha uzun olan, daha fazla silah yükü taşıyabilen, daha yüksek sürate ve menzile ulaşabilen çift motorlu FX-1 modelinin tercih edilmesi gerektiğini belirtildi.^[15][16]

Teklif süreci[değiştir | kaynağı değiştir]

13 Mart 2015 tarihinde Türk Savunma Sanayii Müsteşarlığı (SSM) Türk Silahlı Kuvvetlerinin "bir sonraki uçak tedarik programını karşılayacak" yerli tasarım, geliştirme ve üretim faaliyetlerini gerçekleştirmek için resmen Türk şirketlerine Bilgi Talebi Dosyası (Request for Information - RFI) yayımladı.^[17] Yine aynı dönemde uçağın motoru için de TÇD (Teklife Çağrı Dosyası) yayımlanmış; General Electric, Eurojet ve Snecma firmaları bu dosyaya dönüş yapmıştır. TÇD kapsamında Türkiye’deki motor altyapısını geliştirilebilecek ve mümkün olduğu sürece yerli üretim olacak bir motor istenmiştir.^[14]

BAE Systems ile anlaşma[değiştir | kaynağı değiştir]

Aralık 2015'te, Türkiye'nin Savunma Sanayii Müsteşarlığı (SSM), ülkenin yeni nesil hava üstünlük savaşçısının tasarımına yardımcı olması için Birleşik Krallık kuruluşu BAE Systems'i seçtiğini açıkladı. Aynı gün Rolls-Royce, Türkiye'ye EJ200 motoru teknoloji transferi ve MMU programı için bir türevinin ortak geliştirilmesi teklifinde bulundu.^[18][19]

Dönemin İngiltere Başbakanı Theresa May, Ocak 2017'de Türkiye'yi ziyareti sırasında BAE Systems ve TUSAŞ yetkilileri, BAE'nin uçakları geliştirme konusunda yardım sağlaması için yaklaşık 100 milyon sterlin tutarında bir anlaşma imzalamıştır.^[20]

TUSAŞ ile HAVELSAN işbirliği[değiştir | kaynağı değiştir]

Mayıs 2020 tarihinde TUSAŞ ile HAVELSAN, gömülü eğitim/simülasyon (Embedded Training), eğitim ve bakım simülatörleri ve çeşitli alanlarda verilecek mühendislik desteği (Virtual Test Environment, proje seviyesi yazılım geliştirme ve siber güvenlik) konularında iş birliğine imza atmıştır.^[21]

Program takviminin açıklanması[değiştir | kaynağı değiştir]

Geliştirme sürecinin Faz-1 kısmının 2014 yılının sonunda tamamlanması hedeflenmiş olsa da T0 denilen ve başlangıç koşullarının yerine getirilip projenin resmî olarak başlamasını belirten durum 2018 yılının sonunda olmuştur.

30 Haziran 2021'de Türk Hava Kuvvetleri, MMU programı hakkında basına açık bir sunum yaptı. Sunumda T0 aşamasının hemen ardından Faz-1 Aşama-1 ile birlikte ön tasarım çalışmalarına başlandığı belirtildi. Ön tasarım faaliyetlerinin bir parçası olarak sistem gereksinimleri incelemesi (SRR) yürütülmektedir. 2022'nin sonuna kadar sistem işlevsellik incelemesi (SFR) ve sistem gereksinimleri incelemesi (SRR) süreçlerinin tamamlanması hedeflenmektedir. Böylece ön tasarım faaliyetleri tamamlanmış olacaktır.^[22]

Faz-1 Aşama-2 kapsamında ise 2022-2029 döneminde, MMU'nun detay tasarım ve kalifikasyon faaliyetleri gerçekleştirilecektir. Uçak 2023 yılında hangardan çıkacak, 2024 yılında kritik tasarım inceleme (CDR) faaliyetleri gerçekleştirilecek, 2025 yılı içerisinde Blok-0 denilen ilk uçağın üretimi tamamlanacak ve 2026 yılında ilk uçuş gerçekleştirilecektir. Bu tarihe kadar, 3 adet prototipin üretilmesi hedeflenmektedir.^[22]

Blok-1 konfigürasyonunun 2029 yılına kadar geliştirilmesi planlanmaktadır. Faz-2 kapsamında 10 adet Blok-1 savaş uçağı üretimi planlanmakta olup, uçaklar 2030-2033 yılları arasında Türk Hava Kuvvetleri'ne teslim edilecektir. Faz-3'te 2034-2040 yılları arasında diğer MMU bloklarının geliştirilmesi ve seri üretim faaliyetleri planlanmaktadır.^[22]

Parça üretiminin başlaması[değiştir | kaynağı değiştir]

4 Kasım 2021 tarihinde MMU'nun ilk parçası üretildi. TUSAŞ Genel Müdürü Temel Kotil; "Millî muharip uçağımızın ilk parça üretimini gerçekleştirdik. Ülkemizin beka projesi için attığımız her adım bizim için çok anlamlı, çok kıymetli. Heyecanla, gayretle çalışarak aynı yolda yürüdüğümüz tüm arkadaşlarıma teşekkür ediyorum." ifadelerinde bulundu.^[23]

Pakistan ile işbirliği iddiaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Pakistan merkezli Aaj haber ajansının programına konuk olan Pakistanlı emekli general AvM Dr Rizwan Riaz ile TUSAŞ Genel Müdürü Prof. Dr. Temel Kotil, MMU projesinin Türkiye-Pakistan iş birliğinde yürütüldüğünü açıkladı. Pakistan’ın AZM projesi kapsamında edindiği birikimlerin Türkiye’nin MMU kapsamında edindiği birikimler ile ortak kullanılacağı belirtildi.^[24] Fakat daha sonra TUSAŞ kaynakları bunun bir yanlış anlaşılma olduğunu, böyle bir anlaşmanın yapılmadığını söyledi.^[25]

Son montaj hattı süreci[değiştir | kaynağı değiştir]

MMU'nun 4 Kasım 2021'de başlayan parça üretimi bir sene boyunca devam etmiş, üretilen parçalar birleştirilmiş ve uçak 23 Kasım 2022 tarihinde son montaj hattına girmiştir.^[26][27] MMU'nun prototipinin gerçek görüntüleri de yine bu tarihte kamuoyu ve basın organları ile ilk kez paylaşılmıştır. Aralık 2022'de uçak kendi tekerlekleri üzerine alınmış, kanopisi ve motorları takılmıştır.^[28]

Test süreci[değiştir | kaynağı değiştir]

16 Mart 2023 tarihinde Millî Muharip Uçak, üretimin tamamlanmasının ardından testler için hangardan çıkartıldı. Motor çalıştıran uçak bir süre pistte ilerleyerek ilk taksi testini gerçekleştirmiş oldu.^[29] 21 Şubat 2024 tarihinde ise ilk uçuş testini başarıyla tamamladı.^[30]

Tasarım[değiştir | kaynağı değiştir]

Uçağın birebir ölçülerde hazırlanan maketi ilk defa 2019 Paris Havacılık Fuarı'nda kamuoyuna tanıtılmıştır.^[31] Haziran 2021'de ise Türk Hava Kuvvetleri'nin basına yaptığı sunumda MMU'nun tasarım özellikleri ve ihtiyaçları açıklanmıştır:^[22]

• Yüksek manevra kabiliyeti ve güçlü bir itki sistemi
• Süperseyir kabiliyeti
• Uzun harekât yarıçapı
• Radarda düşük görünürlük
• Sensör füzyonu
• Gelişmiş veri bağı kabiliyetleri
• Yüksek hassasiyete sahip mühimmatlar atabilme kabiliyeti

Uçak gövdesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Hüseyin Yağcı, MMU programının TUSAŞ'ın üç kavramsal tasarımında görselleştirilen şimdiye kadar düşük radar kesit yoğunluğu, iç silah koyları ve süperseyir yeteneği için en uygun hale getirilmiş bir tasarımda olduğunu ifade etmiştir; bunlar beşinci nesil savaş uçağı ile ilgili özelliklerdir. TUSAŞ'ın Gelişmiş Karbon Kompozit gövde tesisi, Lockheed Martin F-35 Lightning II uçağına gövde üretmek için hazırlanmıştır. Türkiye Savunma Sanayii Müsteşarlığı (şimdiki adıyla Savunma Sanayi Başkanlığı) ayrıca MMU gövdesi için yeni bir hafif karbon kompozit termoplastik gelişimi için bir ihale yayınlamıştır.

Ocak 2023'te basına yapılan soru-cevap etkinliğinde uçağın ön kokpit, orta gövde, kanatlar ve kuyruk olmak üzere dört ana parçadan oluştuğu belirtilmiştir. Ön bölümde 7050 ve 77450 serisi alüminyum kullanıldığı, orta gövdede titanyum imalat yapıldığı, dış kaplama ve hava alık girişlerinin ise kompozit malzemeden olduğu açıklanmıştır.^[32]

Radar ve algılayıcılar[değiştir | kaynağı değiştir]

MMU projesi kapsamında üretilecek olan uçaklarda kullanılacak olan AESA Radarı, ASELSAN üretimi Bütünleşik Radyo Frekansı Sistemi (BÜRFİS) olacaktır.^[33]

Aviyonik, sensör ve donanım[değiştir | kaynağı değiştir]

MMU, ona eşlik eden İHA'lara şifrelenmiş veri bağlantısı aracılığıyla entegre olacaktır.^[34]

MMU'da büyük olasılıkla Aselsan'ın daha önce geliştirilmiş olan kendi radar uyarı alıcısı (RWR - Radar Warning Receiver), füze uyarı sistemi (MWS - Missile Warning System), lazer uyarı sistemi (LWS - Laser Warning System), yanıltıcı parçacık ve işaret ışığı yönetimi, dağıtım sistemi ve sayısal radyo frekans hafızası (DRFM - Digital Radio Frequency Memory) tabanlı yayın bozma sistemi ile donatılacaktır.^[35][36]

İtki[değiştir | kaynağı değiştir]

TUSAŞ Genel Müdürü Temel Kotil 2019 Paris havacılık fuarında yaptığı açıklamada MMU prototiplerinde test aşamasında her biri 29.000 lbs itki üreten 2 adet General Electric F110-GE-129 turbofan motorunun kullanılacağını açıkladı.^[37] Bu motorlar halihazırda F-16'larda kullanılmaktadır. Ayrıca boyutu F110'dan daha büyük olan yerli motorun da geliştirilme çalışmalarının devam ettiği açıklanmıştır. Motorun uçağa entegresinde gerekli olan yedi metre uzunluğundaki bir güçlendirilmiş titanyum parçasının üretiminde üç boyutlu titanyum yazıcı teknolojisi kullanılacaktır.^[38]

Alternatif olarak Rolls Royce firması ile Savunma Sanayii Başkanlığı (SSB) arasında görüşmeler devam ediyor. Ayrıca TRMotor Güç Sistemleri San. A.Ş. yerli imkanlarla, 5. nesil bir turbofan motor geliştirmek için çalışmalarına devam ediyor.^[39]

Haziran 2022 itibarıyla prototip uçaklarda kullanılacak olan F110 motorları Türkiye'ye teslim edilmiştir.^[40][41]

Çift koltuklu varyant[değiştir | kaynağı değiştir]

Mart 2022'de TUSAŞ, MMU'nun tandem çift koltuklu bir versiyonun da geliştirilebileceğini açıklamıştır. Buna göre Milli Muharip Uçak’ın MUM-T (Manned Unmanned Teaming, İnsanlı İnsansız Ekip) kabiliyetini en yüksek verimlilikle kullanması hedefleniyor. Eklenecek koltuk ile beraber arka koltukta yer alan pilot, Bayraktar Kızılelma gibi insansız hava araçlarını koordine edebilecek ve yönetebilecek.^[42]

Ocak 2023'te yapılan bilgilendirme toplantısında ise çift koltuklu varyantın üretilmeyeceği belirtilmiş, ikinci koltukta oturan pilotun yapması beklenen görevler tamamen uçağın bilgisayarına devredileceği söylenmiştir.^[32]

Genel özellikler[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynaklar: TUSAŞ^[2]

Teknik özellikler[değiştir | kaynağı değiştir]

• Mürettebat: 1
• Uzunluk: 21 metre (69 ft)
• Yükseklik: 6 metre (20 ft)
• Kanat açıklığı: 14 metre (46 ft)
• Güç kaynağı: 2 × General Electric F110-GE-129 artyakıcı turbofan (Prototipler ve 20 adet Block-10 üretimi için planlanan)
  • Artyakıcı olmadan itki gücü: 2 × 17.155 pound-kuvvet (76 kN)
  • Artyakıcı ile itme gücü: 2 × 29.400 pound-kuvvet (131 kN)

Performans[değiştir | kaynağı değiştir]

• Azami hız: Mach 1,8 (2.210 km/sa; 1.190 kn)
• Servis tavanı: 55.000 fit (17.000 m)
• G limiti: +9g / -3,5g

Aviyonikler[değiştir | kaynağı değiştir]

• ASELSAN AESA Radarı Bütünleşik RF Sistemi (BÜRFİS)
• SAR (Sentetik Açıklıklı Radar Sistemi)
• IRST (Kızılötesi arama ve takip sensörü) (KARAT)
• EOTS (Elektro-optik hedefleme sistemi) (TOYGUN)
• DIRCM (Yönlendirilmiş Kızılötesi Karşı Tedbir Sistemi) (Yıldırım-300)
• UKSS (Uçuş Kontrol Sistemi Sensörleri)
• ASELSAN Kaska Monteli Gösterge Sistemi (TULGAR)^[33][43]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Lockheed Martin F-22 Raptor
• Lockheed Martin F-35 Lightning II
• Northrop YF-23
• Suhoy Su-57
• Chengdu J-20
• Flygsystem 2020
• HAL AMCA
• KAI KF-21 Boramae
• Mikoyan LMFS
• Mitsubishi X-2 Shinshin
• Shenyang J-31
• Savaş uçakları listesi

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]