Makkabiler

Makkabi Ayaklanması
	; İsrail Haşmonayim Krallığı
Tarih	MÖ 167 - MÖ 160
Bölge	Judea, İsrail Diyarı
Sonuç	Judea toprakları genişledi. Yahudiler bağımsızlıklarını kazandı.
Taraflar
Yahudiler	Selevkos İmparatorluğu
Komutanlar ve liderler
Matatyahu; Yehuda Makkabi (Ç.Ö.); Yonatan Apfus; Eleazar Makkabi (Ç.Ö.); Şimon HaTarsi; Yohanan Gaddi (Ç.Ö.)	IV. Antiokhos Epifanis; V. Antiokhos Eupator; I. Dimitrios; Lusias; Apollonius (Ç.Ö.); Gorgias; Nikanor (Ç.Ö.)

Makkabiler (İbranice: מכבים veya מקבים, romanize: Makabim; Yunanca: Μακκαβαῖοι, romanize: Makkabaioi) Selevkos İmparatorluğuna bağlı uydu devlet olan Judea'nın kontrolünü eline geçiren Yahudi asi ordusudur. MÖ 164 ila MÖ 63 yılları arasında Haşmonayim hanedanlığı olarak Yahudilik dinini tekrar hayata geçirip İsrail Diyarının sınırlarını genişletti ve Helenizmin etkisini azalttı.

Ön bilgi[değiştir | kaynağı değiştir]

MÖ 2. yüzyılda Judea, Büyük İskender'in ölümünden sonra (MÖ 336 - MÖ 323) oluşan Mısır merkezli Ptolemaios Krallığı ile Suriye merkezli Selevkos İmparatorluğu arasında bulunmaktadır. Önceden Ptolemaios'un elinde olan Judea MÖ 200'lerde Selevkos'un eline geçti. İskender'in yakın doğudaki egemenliği devrinde Judea'yı da etkileyen Helenizasyon süreci başladı. Başta, kentli üst tabaka Yahudileri olan Tobiad gibi aileler Yahudiliği bırakıp Yunan yaşam tarzını benimsedi. Tarihçi Victor Tcherikover'e göre, Tobiadların Helenizmi benimsemelerinin ana nedeni iktisadi ve siyasiydi.^[1] Helenleşmiş Yahudiler bir Gymnasium inşa edip uluslararası Yunan oyunlarına katıldılar, "sünnet işaretlerini kaldırdılar ve kutsal anlaşmayı reddettiler".^[2]

IV. Antiokhos Epiphanēs (MÖ 215 - 164) MÖ 175'te Selevkos İmparatorluğu'nun başına geçtiği zaman Kudüs'teki Baş Rahip III. Oniyo'ydu. Antiokus, dindar Yahudilerin görüşlerine karşı hissiz davranıp Baş Rahip'i tayin edilmiş bir makam ve bunun bir para kaynağı olabileceğini düşündü. Ortodoks Yahudiler için kutsal yolla seçilen ve bölgenin valisi sayılan Baş Rahip'i Antiokus istediği zaman değiştirebileceğini düşünüyordu.^[3] Oniyo'nun kardeşi Yason, Antiokus'a kendisini Baş Rahip yapması için rüşvet verdi. Yason, geleneksel teokrasiyi kaldırıp Kudüs'ü yunan kenti polis'e çevirdi.^[1]^[4] Ardından Menelaus (kendisi Levilerden dahi olmamasına rağmen) Antiokus'a rüşvet verip Yason'un yerine Baş Rahip olarak geçti. Menelaus, Oniyo'yu öldürttü. Kardeşi Lusimakus, Tapınak'tan kutsal kaseleri aldı, bu da ayaklanmayla ve asilerin hırsızı öldürmesiyle sonuçlandı. Menelaus tutuklanıp sorgulanmak için Antiokus'un karşısına getirildi ancak rüşvet karşılığında serbest bırakıldı. Yason, Menelaus'u makamından edip tekrar Baş Rahip oldu. Antiokus Tapınağı yağmaladı, Kudüs'e saldırdı ve "kadın ve çocukları tutsak aldı."^[5] Bu noktadan itibaren Antiokus Helenizm politikalarını azimle yürüttü. Bu, geleneksel Yahudi ibadetlerinin yasaklanması anlamına geliyordu. MÖ 167'de Tapınak'ta kurban kesmeyi, Şabat'ı ve bayramları kutlamayı ve sünneti yasakladı. Altar, Yunan tanrılarla dolduruldu ve Yahudilerin kurban kesmesi yasaklandı. Tapınaktaki altara Zeus yerleştirildi. Yahudi metinlerini barındırmanın cezası idamdı. Antiokus'un bunları yapmasının arkasındaki nedenler açık değildi. Kendi tayin ettiği Menelaus'un devrilmesine öfkelenmiş,^[3] veya Tapınak ve Toralarını istemek için ayaklanan ortodoks Yahudilere gücünü göstermek istemiş^[1] ve Helenizm yanlısı Yahudilerin desteğini almış olabilir.^[6]

Ayaklanma[değiştir | kaynağı değiştir]

1. Makabeler kitabında anlatıldığına göre, Antiokus Yahudilerin dini ibadetlerini kısıtlayınca kırsal kesimden bir rahip olan Haşmonayim ailesinden Modiinli Matatyahu, Yunan tanrılara ibadete karşı çıktığından Selevkos İmparatorluğuna karşı ayaklandı. Matatyahu, bir idole kurban sunmak isteyen Helenist Yahudiyi öldürdü. Beş oğluyla birlikte Yehuda'daki çöllere kaçtı. Matatyahu'nun ölümünden bir yıl sonra MÖ 166'da oğlu Yehuda Makkabi, Yahudi muhaliflerden oluşan ordusuyla başta Helenist Yahudileri hedef alan gerilla hareketinde Selevkos hanedanlığına karşı zafer kazandı. Makkabiler, köylerdeki pagan altarları parçaladı, çocukları sünnet etti ve Yahudileri yasalara uymaması için zorladı.^[6] Makkabi terimi İbranice "çekiç" kelimesinden türemiş olup Yahudi ordusu için kullanılmaktaydı.

Ayaklanma birçok çatışmayı da içinde barındırdı, Makkabi güçleri Suriye ordularına karşı gerilla taktikleriyle zafer kazandı. Yengin bir şekilde Kudüs'e giren Makkabiler Kudüs Tapınağı'nı kutsal yolla temizledi, gelenekçil Yahudi ibadetini hizmete açtı ve Yonatan Makkabi'yi Baş Rahip'liğe getirdi. Ayaklanmayı bastırmak için gönderilen Suriye ordusu Aniyokus'un ölümüyle geri döndü. Kumandan Lusias, Suriye içişleriyle meşgul olduğu için siyasi uzlaşma sağlayıp dini özgürlüğü geri getirdi.

Hanuka bayramı, Yehuda Makkabi'nin Selevkoslara karşı kazanılan utku karşısında Tapınağın tekrar adanmasının kutlanışıdır. Rabbinik geleneğe göre, Tapınak'taki Menorayı yakmak için bir günlük yağ kalmıştı ve daha fazla yağın tedarik edilebilmesi için sekiz gün gerekiyordu; menoradaki bir günlük yağ, yeni yağ tedarik edilene kadar mucizevi bir şekilde sekiz gün boyunca yanmıştır.^[7]

Makkabi egemenliği[değiştir | kaynağı değiştir]

Tapınağın tekrar adanmasından sonra Makkabi destekçileri savaşa devam edip etmeme konusunda ikiye bölündüler. 1. Makkabiler kitabında, Matatyahu önderliğindeki ayaklanmanın nedeni dini özgürlük elde etmek ve Selevkos baskısına son vermek olarak gösterilmekteydi. Ancak, Makkabiler ne kadar güçlü olduklarını görünce ayaklanmaya ve Yahudilerin yaşadığı toprakları fethetmeye veya oradaki Yahudi olmayanların dinini değiştirmeye devam etmek istediler. Bu tartışma Alexander Jannaeus egemenliğindeki Haşmonayim monarşisinde alevlenince Ferisiler ve Sadukiler olarak halk iki gruba ayrıldı.^[8] Savaşın devam etmesi gerektiğini savunan zümrenin lideri Yahuda Makkabi'ydi.

MÖ 160'ta bir çatışmada ölen Yehuda Makkabi'nin yerine, halihazırda Baş Rahip olan kardeşi Yonatan Makkabi geçti. Yonatan yabancı devletlerle anlaşmalar imzalayınca dini özgürlük isteyen grupla daha büyük güç isteyen grup arasındaki ayrılık daha da belirginleşmeye başladı.

MÖ 142'de, Yonatan, Selevkos tahtı talibi Diodotus Trifon tarafından öldürülünce başa Matatyahu'nun son oğlu Şimon Makkabi geçti. Şimon, Selevkos kralı II. Nikator Demetrius'a desteğini sununca Demetrius Makkabiler'den vergi almayı kesti. Şimon, Yoppa limanını ve Gezer kalesini fethetti, Kudüs'teki Akra garnizonunu kovdu. MÖ 140'ta, rahipler kurulu, liderler ve ihtiyarlar tarafından baş rahip, ordu kumandanı ve İsrail'in hakimi olarak tanındı. Bu bildirgeleri Haşmonayim Krallığının temelini oluşturdu. Yakın bir zaman sonra Roma Senatosu Haşmonayim Krallığıyla ittifakını yineledi ve doğu Akdeniz'deki müttefiklere aynı şeyi yapması emrini verdi. Her ne kadar Makkabiler özerklik kazandıysa da Selevkos İmparatorluğu'nun bir bölgesi olarak kalmaya devam etti, bu da, II. Demetrius'un kardeşi VII. Antiokus Sidetes'e asker tedarik etme konusunda Makkabileri hükümlü kılıyordu. Şimon, topraklardan feragat etmeyi reddedince Antiokus zorla ele geçirdi.

MÖ 134'te, Şimon, damadı Ptolemy tarafından öldürülünce yerine baş rahip ve kral olarak oğlu Yohanan Girhan geçti. Antiokus, Judea'nın tamamını fethetti ancak Tapınağa ve Yahudi ibadetine karışmadı. Judea, Antiokus'un MÖ 129'da ölmesiyle Selevkos egemenliğinden kurtuldu.^[6]

Haşmonayim egemenliği, MÖ 63'te Gnaeus Pompeius Magnus tarafından Kudüs ele geçirilip Roma egemenliğine eklenince sona erdi; Haşmonayim hanedanlığı ise MÖ 37'de Hirodes'in İsrail ve Yahudilerin başına kral olarak getirilmesiyle son buldu.^[3]^[6]^[9]

Kutsal kitaplarda bahsedilişi[değiştir | kaynağı değiştir]

Makkabilerin hikâyesi 1. Makkabiler, 2. Makkabiler, 3. Makkabiler ve 4. Makkabiler kitaplarında yer alır. Bunlardan ilk ikisi Tanah'ın Yunanca tercümesinde yer alırken Katolik ve Doğu Ortodokslar bu ilk iki kitabı Eski Ahit'lerinde göstermektedir. Bu kitaplar İbrani Tanah'ın bir parçası değildir.

Adın kökeni[değiştir | kaynağı değiştir]

Makkabi adı^[10] kimileyin tüm Haşmonayim hanedanlığı ile eş anlamlı olarak kullanılmaktadır, oysa gerçek Makkabiler Yehuda Makkabi ve onun dört kardeşidir. Makkabi adı Yehuda'ya verilmiş bir lakaptır ve sonraki kuşaklar onun direkt kuşağı değildir. İsminin anlamı açısından her ne kadar kesin bir açıklama bulunmazken bir görüşe göre çatışmalardaki yırtıcılığı nedeniyle Aramca "çekiç" anlamına gelen "Makkaba"dan gelmektedir.^[11] Bir Tora ayeti olan "Mi kamoha ba'elim Yhwh"'nin ("Kutsallar arasında senin gibisi var mıdır Tanrım") kısaltılmışı Makkabi olup,^[12] "Matatyahu Kohen ben Yohanan"ın da kısaltılmışıdır.

Modern algılayış[değiştir | kaynağı değiştir]

1. Makkabiler kitabının yazarı, Makkabi ayaklanmasını, Selevkos kralının dini ve Makkabi takipçisi Yahudileri ortadan kaldırma isteğine direniş olarak anlatmaktadır. 2. Makkabiler kitabının yazarı ise çatışmanın kaynağını "Yahudilik" ile "Helenizm" arasındaki çekişmeye bağlar.^[6] Modern uzmanlarca ikinci görüş daha gerçekçidir.

Çoğu dinbilimci, olayları, kırsal bölgelerdeki gelenekçi Yahudiler ile Kudüs'teki Helenist Yahudiler arasındaki iç savaşta kralın araya girmesine bağlar.^[13]^[14]^[15] Joseph P. Schultz'a göre, modern uzmanlar ayaklanmayı, yabancı baskılara yapılan direnişten ziyade ortodoks ve reformist Yahudi grupların çatışması olarak görür.^[16] Çatışmada, Baş Rahiplik makamı için Oniyo gibi Aramca/İbranice isimleri olan gelenekçi Yahudiler ile Yason ve Menelaus gibi Yunan adları olan Helenist Yahudilerin birbirleriyle olan mücadelesi görülmektedir.^[17] Diğer yazarlar ise çatışma sırasındaki sosyal ve ekonomik etkenlere değinir.^[1]^[18] Bir iç savaş olarak başlayan olaylar Suriye'deki Helenistik krallığın Helenist Yahudiler safhasında yer alıp gelenekçilere karşı olması nedeniyle istila niteliğine bürünür.^[19] Ayaklanma alevlendiği zaman Antiokus gelenekçilerin ibadetlerini yasakladı ve sonuç olarak tüm halkın dini yasaklandı.^[1] Kimi uzmanlar ise, olayların dini isyan olarak başladığını ancak zamanla millî erkinlik savaşına dönüştüğünü belirtir.^[20]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b ^c ^d ^e Tcherikover, Victor Hellenistic Civilization and the Jews, New York: Atheneum, 1975
^ I Maccabees, i, 15
^ ^a ^b ^c Oesterley, W.O.E., A History of Israel, Oxford, Clarendon Press, 1939.
^ De Lange, Nicholas, Atlas of the Jewish World, Oxford: Andromeda, 1992
^ I Maccabees, i, 30-32
^ ^a ^b ^c ^d ^e Nicholas de Lange (ed.), The Illustrated History of the Jewish People, London, Aurum Press, 1997, ISBN 1 85410 530 2
^ "Talmud, Tractate Shabbat". 4 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2011.
^ Cohen, Shaye J.D., From the Maccabees to the Mishnah (Second Edition. Westminster John Knox Press, 2006)
^ Josephus' Jewish War 1 24 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..14.4: Mark Antony " …then resolved to get him made king of the Jews… told them that it was for their advantage in the Parthian war that Herod should be king; so they all gave their votes for it. And when the senate was separated, Antony and Caesar went out, with Herod between them; while the consul and the rest of the magistrates went before them, in order to offer sacrifices [to the Roman gods], and to lay the decree in the Capitol. Antony also made a feast for Herod on the first day of his reign;"
^ Latin: Maccabaeus, Yunan: Makkabaios, İbrani: maqqeb et, çekiç (Oxford English Dictionary).
^ Herbermann, Charles, (Ed.) (1913). "The Machabees". Katolik Ansiklopedi (İngilizce). New York: Robert Appleton Company.
^ Exodus 15:11
^ Telushkin, Joseph (1991). Jewish Literacy: The Most Important Things to Know about the Jewish Religion, Its People, and Its History. W. Morrow. s. 114. ISBN 0688085067.
^ Johnston, Sarah Iles (2004). Religions of the Ancient World: A Guide. Harvard University Press. s. 186. ISBN 0674015177.
^ Greenberg, Irving (1993). The Jewish Way: Living the Holidays. Simon & Schuster. s. 29. ISBN 0671873032.
^ Schultz, Joseph P. (1981). Judaism and the Gentile Faiths: Comparative Studies in Religion. Fairleigh Dickinson Univ Press. s. 155. ISBN 0838617077. Modern scholarship on the other hand considers the Maccabean revolt less as an uprising against foreign oppresion than as a civil war between the orthodox and reformist parties in the Jewish camp
^ Gundry, Robert H. (2003). A Survey of the New Testament. Zondervan. s. 9. ISBN 0310238250.
^ Freedman, David Noel (2000). Eerdmans Dictionary of the Bible. Wm. B. Eerdmans Publishing. s. 837. ISBN 0802824005.
^ Wood, Leon James (1986). A Survey of Israel's History. Zondervan. s. 357. ISBN 031034770X.
^ Jewish Life and Thought Among Greeks and Romans: Primary Readings, By Louis H. Feldman, Meyer Reinhold, Fortress Press, 1996, p. 147

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Jewish Encyclopedia: Maccabees, The6 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Catholic Encyclopedia: Jerusalem (Before A.D. 71)
1911 Encyclopedia Britannica: Maccabees20 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[tcherikover-1] Tcherikover, Victor Hellenistic Civilization and the Jews, New York: Atheneum, 1975

[2] I Maccabees, i, 15

[Oesterley-3] Oesterley, W.O.E., A History of Israel, Oxford, Clarendon Press, 1939.

[delangeatlas-4] De Lange, Nicholas, Atlas of the Jewish World, Oxford: Andromeda, 1992

[5] I Maccabees, i, 30-32

[deLange-6] Nicholas de Lange (ed.), The Illustrated History of the Jewish People, London, Aurum Press, 1997, ISBN 1 85410 530 2

[7] "Talmud, Tractate Shabbat". 4 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2011.

[8] Cohen, Shaye J.D., From the Maccabees to the Mishnah (Second Edition. Westminster John Knox Press, 2006)

[9] Josephus' Jewish War 1 24 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..14.4: Mark Antony " …then resolved to get him made king of the Jews… told them that it was for their advantage in the Parthian war that Herod should be king; so they all gave their votes for it. And when the senate was separated, Antony and Caesar went out, with Herod between them; while the consul and the rest of the magistrates went before them, in order to offer sacrifices [to the Roman gods], and to lay the decree in the Capitol. Antony also made a feast for Herod on the first day of his reign;"

[10] Latin: Maccabaeus, Yunan: Makkabaios, İbrani: maqqeb et, çekiç (Oxford English Dictionary).

[11] Herbermann, Charles, (Ed.) (1913). "The Machabees". Katolik Ansiklopedi (İngilizce). New York: Robert Appleton Company.

[12] Exodus 15:11

[13] Telushkin, Joseph (1991). Jewish Literacy: The Most Important Things to Know about the Jewish Religion, Its People, and Its History. W. Morrow. s. 114. ISBN 0688085067.

[14] Johnston, Sarah Iles (2004). Religions of the Ancient World: A Guide. Harvard University Press. s. 186. ISBN 0674015177.

[15] Greenberg, Irving (1993). The Jewish Way: Living the Holidays. Simon & Schuster. s. 29. ISBN 0671873032.

[16] Schultz, Joseph P. (1981). Judaism and the Gentile Faiths: Comparative Studies in Religion. Fairleigh Dickinson Univ Press. s. 155. ISBN 0838617077. Modern scholarship on the other hand considers the Maccabean revolt less as an uprising against foreign oppresion than as a civil war between the orthodox and reformist parties in the Jewish camp

[17] Gundry, Robert H. (2003). A Survey of the New Testament. Zondervan. s. 9. ISBN 0310238250.

[18] Freedman, David Noel (2000). Eerdmans Dictionary of the Bible. Wm. B. Eerdmans Publishing. s. 837. ISBN 0802824005.

[19] Wood, Leon James (1986). A Survey of Israel's History. Zondervan. s. 357. ISBN 031034770X.

[20] Jewish Life and Thought Among Greeks and Romans: Primary Readings, By Louis H. Feldman, Meyer Reinhold, Fortress Press, 1996, p. 147

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

Makkabiler nedir?, Makkabiler anlamı nedir?, Makkabiler ne demektir?