Kırgıbayır

Kırgıbayır, daha yumuşak olan tortul kayaçların ve kil bakımından zengin toprakların, rüzgar ve su tarafından büyük ölçüde aşındığı kurak bir arazi türüdür.^[1] Kırgıbayırlar, dik yamaçlar, bitki örtüsünden yoksunluk, önemli regolit eksikliği ve yüksek drenaj yoğunluğu ile karakterize olmuşlardır.^[2] Kırgıbayır, volkanik kayalardan oluşan malpais'lere benzemektedirler. Kanyonlar, vadiler, tanık tepeler, oluklar, hoodoolar ve diğer bu türde olan jeolojik yapılar, çorak bölgelerde yaygındırlar.

Bu arazilerde, genellikle yürüyerek gezinmek oldukça zordur. Kırgıbayır arazileri genellikle, koyu siyah / mavi kömürümsü renklerinde görülen parlak killerden skoryalara kadar değişen muhteşem renklerden oluşan manzaralara sahiptir.

İçerik[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırgıbayır, kısmen ince ile neredeyse var olmamış regolit katmanlarıyla karakterize edilir. Kurak iklimlerdeki çorak alanların regolit profilleri muhtemelen birbirlerine benzeyecektir.^[2]

Bu bölgelerde, üst katman (~ 1–5 cm veya 0.4-2.0 inç boyutlarında), tipik olarak silt, şist ve kumdan yani yıpranmış şistin bir yan ürününden oluşmaktadırlar. Bu katman, kompakt bir kabuk veya "patlamış mısır" şeklindeki parçaların daha gevşek, daha düzensiz bir şekilde toplanması sonucu oluşabilirler. Üst katmanın altında bir alt katman (~ 5–10 cm veya 2.0–3.9 inç) boyutlarından oluşan bir katman; bunun altında büyük ölçüde gevşek dağılmış şeyl yongalarından oluşan bir geçiş parçası katmanı (~ 10–40 cm veya 3.9–15.7 inç boyutlarında) bulunur, bu da sonunda oksijenden yoksun şeyl tabakasına yol açar. Mancos Shale, Brule Formasyonu, Chadron Formasyonu ve Dinozor Eyalet Parkı'nda bulunan kırgıbayırlar genel olarak bu profile uyduğu söylenebilir.

Daha az kurak bölgelerde regolit profili önemli ölçüde değişebilir. Bazı kırgıbayırlarda ise hiçbir regolit tabakası yoktur ve bunun yerine çıplak kaya, kumtaşı gibi kayalarda kaplıdır. Diğerlerinde kil kaplamalı bir regolit, biyolojik yosun veya kabuksu liken bulunur.^[2]

Önemli regolit eksikliğinin yanı sıra, çok fazla bitki örtüsünden de yoksundurlar. Bitki örtüsünün yetersizliği, önemli regolit eksikliğinden olabilir.^[3]

Oluşum[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırgıbayırın oluşumu iki sürecin sonucudur: biriktirme ve erozyon. Biriktirme süreci, zaman içinde mineral malzeme katmanlarının birikmesini ifade eder. Denizler, nehirler veya tropikal bölgeler farklı ortamlar, değişik türlerde kil, silt ve kum biriktirir. Örneğin, Amerika Birleşik Devletleri, Güney Dakota eyaletindeki, Badlands Ulusal Parkı'ndaki kırgıbayır oluşumları, üç ana jeolojik dönemi (Kretase Dönemi, Geç Eosen Dönemi, Oligosen Dönemi) kapsayan 47 yıllık bir çökelme dönemine maruz kalmış ve sonuçta açık, süperpozisyon prensibi ile farklı tortul katmanları^[4] ortaya çıkmıştır. Çökeltiler katılaştığında, tortul malzeme erozyona maruz kalır. Bazen hatalı olarak, kırgıbayır bölgelerinin, yılda yaklaşık 1 inç veya 25mm sabit bir oranda aşındığı bilinmektedir.^[5] Aslında erozyon tepkilerinin meydana geldiği kesin süreçler, tortul malzemenin iç içe geçmesine bağlı olarak değişir.^[6] 2010 yılında Badlands Ulusal Parkı'nda araştırma yapan araştırmacılar, o parkta bulunan belirli çorak arazilerin gerçek erozyon oranı hakkında daha fazla bilgi edinmek için üç yıllık bir proje başlattı.^[5]

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırgıbayır terimi belki de 1700'lerin sonlarında oraya taşınan Lakota halkının ana dilinde "çorak topraklar" anlamına gelen; White River badlands les mauvaises terres à traverser veya "geçilecek çorak topraklar" olarak adlandırılmıştır. Bunun yanında, Fransız kürk tüccarları olan Kanadalı Fransızlar; les mauvaises terres'ten bir calque yani "çorak arazi" veya "aşınmış arazi" şeklinde adlandırmışlardır.^[7]

Hell's Half-Acre, Natrona County, Wyoming, Amerika Birleşik Devletleri

Yerler[değiştir | kaynağı değiştir]

En iyi bilinen kırgıbayır oluşumlarından bazıları Kanada ve Amerika Birleşik Devletleri'nde bulunmaktadır. Diğer örneklerine ise Yeni Zelenda, İtalya, İspanya ve Arjantin gibi ülkelerde rastlanmaktadır.

Amerika Birleşik Devletleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Amerika Birleşik Devletleri'nde Montana'daki Makoshika Eyalet Parkı ve Güney Dakota'daki Badlands Ulusal Parkı geniş kırgıbayır oluşum örnekleridir. Ayrıca A.B.D 'de yer alan Theodore Roosevelt Ulusal Parkı, eski ABD Başkanı Theodore Roosevelt'in adını taşıyan batı Kuzey Dakota'da coğrafi olarak ayrılmış üç kırgıbayır bölgesinden oluşan bir Birleşik Devletler Ulusal Parkı'dır. Navajo İlçesi'nin bir parçası olan Arizona'daki Taşlaşmış Orman Ulusal Parkı, Navajo Kızılderili Rezervi'ne bitişik olan ve doğrudan Arizona, Joseph Şehri'nin kuzeyinde bulunan çok sayıda kırgıbayırı kapsar. Birçok dinozorun yakın bölgede gömülü olduğuna inanılmaktadır ve keşifler 20. yüzyılın başlarından beri devam etmektedir.

Utah'daki Henry Dağları bölgesi arasında, deniz seviyesinden yaklaşık 1.500 m (4,900 ft) yükseklikte, Kretase ve Jura dönemlerinde oluşmuş, yaşlı bir topoğrafyada mevcuttur. Kırgıbayır oluşumlarından bir diğer popüler olanı, kuzeybatı Nebraska'da bulunan Oglala Ulusal Çayırı'ndaki Toadstool Geologic Park'tır. Colorado ve Utah'daki Dinosaur National Monument ve Grand Staircase-Escalante National Monument'de bulunan Chinle Kırgıbayır örneği ve güney Utah'daki bazı alanların yanı sıra çoğu çorak arazilerde yaygındır. Wyoming Eyaleti'nde Natrona County'de Hell's Half-Acre adlı küçük bir kırgıbayır bulunmaktadır. Ek olarak kırgıbayırlar, güneybatı Wyoming'in çeşitli yerlerinde, örneğin Citadale yakınında ve Lyman ve Mountain View kasabalarının yakınında, yüksek Utah Dağları yakınında Bridger Vadisi'nde bulunmaktadır. Kaliforniya'daki Pinacles Ulusal Parkı'nda, doğu Kaliforniya'daki Mojave Çölü gibi çorak alanlarda bulunmaktadır.

Kanada[değiştir | kaynağı değiştir]

Kanada'nın en büyük şehri olan Toronto'ya çok da uzak olmayan Ontario eyaletindeki Caledon şehrindeki Cheltenham kırgıbayırları buna örnek gösterilebilir.

Saskatchewan'daki Big Muddy Çorak toprakları, kanun kaçakları için saklanma yeri olarak ün kazanmıştır.

Alberta'da özellikle Dinozor Eyalet Parkı'nın bulunduğu Kızıl Geyik Nehri vadisinde ve Kraliyet Tyrrell Paleontoloji Müzesi'nin bulunduğu Drumheller'de büyük bir kırgıbayır alanı vardır.

Yeni Zelanda[değiştir | kaynağı değiştir]

Yeni Zelanda'da en bilinen kırgıbayır oluşumu - eski bir alüvyon yelpazesi'nin konglomerasının erozyonu sonucu oluşan Putangirua Tepeleri - Kuzey Adası'nın güney ucuna yakın küçük bir vadinin başında yer almaktadır.

İtalya[değiştir | kaynağı değiştir]

İtalya'da çorak arazilere "Calanchi" denir. Bazı kırgıbayır örnekleri şu bölgelerde yer alır; Aliano (Basilicata), Crete Senesi (Toskana) ve Civita di Bagnoregio (Lazio).

İspanya[değiştir | kaynağı değiştir]

Tudela yakınlarındaki Bardenas Reales, Navarre, Tabernas; Almería'daki Tabernas Çölü ve Aragon'daki olası Los Monegros, İspanyol çorak topraklarına örnektlr.

Arjantin[değiştir | kaynağı değiştir]

Valle de la Luna (Ay Vadisi) ortabatı Arjantin'deki birçok kırgıbayır oluşum örneklerinden biridir. Bu jeolojik oluşum, Triyas'ın neredeyse tamamının bozulmamış kaya birikintileri dizisinde temsil edildiği dünyadaki tek yerdir.

Çoğu kırgıbayır oluşumu görüntüsü doğal olmasına rağmen, Kuzey İspanya'daki Las Médulas, Roma altın madeni gibi madencilik ile ortaya çıkan bazı yapay oluşumlar vardır.

Veya kötü tarım uygulamaları tarafından ortaya çıkan kırgıbayır arazilerinden bir örneği, Ontario, Caledon'daki'daki Cheltenham Badlands'idir.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kanada-Alberta'daki Drumheller kenti yakınlarında yer alan kırgıbayır

Dünya Ormanı
Tsingy de Bemeraha Millî Parkı
Badlands Ulusal Parkı – Amerika Birleşik Devletleri, Kuzey Dakota'daki ulusal park
Calanque - Akdeniz kıyısında dar, dik yamaçlı bir bölge
Dead Valley - Doğu Kaliforniya'da bulunan Mojave Çölü'ndeki vadi.
Theodore Roosevelt Ulusal Parkı - Kuzey Dakota'daki millî park, Amerika Birleşik Devletleri

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "Badlands" in Chambers's Encyclopædia. London: George Newnes, 1961, Vol. 2, p. 47.
^ ^a ^b ^c A.J. Parsons and A.D. Abrahams, Editors (2009) Geomorphology of Desert Environments (2nd ed.) Springer Science & Business Media ISBN 978-1402057182
^ Bryan, R. and A. Yair, 1982a. Perspectives on studies of badland geomorphology. In Badland geomorphology and piping. R. Bryan and A. Yair (eds), 1-3. Norwich: Geo Books.
^ "Badlands National Park South Dakota". November 7, 2013.
^ ^a ^b "Badlands National Park South Dakota" 16 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. November 7, 2013.
^ Thomas, D. (2011). Arid zone geomorphology: Process, form and change in drylands. (3rd ed.). Wiley.
^ Shaw, Ethan (2018-03-18). "How Did Badlands National Park Get Its Name?" 7 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. USA Today. Retrieved 2019-08-01.

Dış Bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Badlands National Park (U.S. National Park Service) 16 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
The Badlands: Nature’s Time Capsule 1 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – Documentary about the badlands of South Dakota.
"Bad Lands" . New International Encyclopedia. 1905

[1] "Badlands" in Chambers's Encyclopædia. London: George Newnes, 1961, Vol. 2, p. 47.

[:0-2] A.J. Parsons and A.D. Abrahams, Editors (2009) Geomorphology of Desert Environments (2nd ed.) Springer Science & Business Media ISBN 978-1402057182

[3] Bryan, R. and A. Yair, 1982a. Perspectives on studies of badland geomorphology. In Badland geomorphology and piping. R. Bryan and A. Yair (eds), 1-3. Norwich: Geo Books.

[4] "Badlands National Park South Dakota". November 7, 2013.

[:1-5] "Badlands National Park South Dakota" 16 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. November 7, 2013.

[6] Thomas, D. (2011). Arid zone geomorphology: Process, form and change in drylands. (3rd ed.). Wiley.

[7] Shaw, Ethan (2018-03-18). "How Did Badlands National Park Get Its Name?" 7 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. USA Today. Retrieved 2019-08-01.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

Kırgıbayır nedir?, Kırgıbayır anlamı nedir?, Kırgıbayır ne demektir?