Makale serilerinden
İslâm'da mezhepler
Bugünkü fıkhî mezhepler Sünnilik'in Dört fıkhî mezhebi:  • Hanefî (İmâm-ı ’zam Ebû Hanîfe)  • Malikî (Mâlik bin Enes)  • Şafi (Şafii)  • Hanbelî (Ahmed bin Hanbel) Diğer Sünnî fıkıh mezhepleri:   • Zâhirî (Davud el İsbehani ve İbn Hazm)   • Selefî (Takiy’ûd-Dîn İbn-i Teymiyye)    • Vahhâbîler (İbn-i Abd’ûl-Vahhâb) Şiîliğin İmamiye (Şiilik öğretisi) fıkhından Üç mezhep:   • Zeyd’îyye (Zeyd bin Ali bin Zeynelâbidîn)   • İsmâ‘îl’îyye/Yedicilik (Nizârî ve Mustâ‘lî)   • İsnâ‘aşer’îyye/İmamet (İsnâaşeriyye öğretisi) (Câferî ve Alevilik) Bâtınîler:   • Dûrz’îyye   • Nusayr’îyye   • Ahmed’îyye Haricîler:   • İbadiyye
İ'tikadî mezhepler İslâm'da İ'tikadî mezhepler   • Asarî (Eserler)    • Selef’îyye (Hanbelîler)     • Şeyh’ûl-İslâm İbn-i Teymiyye      • Ghulat Selef’îyye       • Vahhabilik       • Ehl-i Hadis   • Cebriyye    • Cebriye-i Hâlisa    • Cebriye-i Mutavassita   • Eş'ârîyye    • Bâkıllân’îyye    • Gazzâl’îyye    • Bâtınî-Eş'ârîlik     • Sünnilik Tarikat   • Mâtürîdîyye   • Kaderiyye    • Cuhen’îyye (Irak Kolu)    • Dımeşk’îyye (Şam Kolu)    • Mutezile     • Vâsıl’îyye     • Huzeyl’îyye     • Nazzâm’îyye     • Hâitı’îyye     • Bişr’îyye     • Mâ’mer’îyye     • Muzdâr’îyye     • Sumâm’îyye     • Hişâm’îyye     • Câhiz’ıyye     • Hayât’ıyye     • Cûbbâ’îyye     • Befşem’îyye     • Ghulat Mutezile      • Hâbit’îyye      • Hımâr’îyye     • Bâtınî-Mutezile      • Müteşeyyî’ Tarikat   • Mürcie    • Sünnilik Mürcie    • Bid'atçı Mürcie     • Kerrâm’îyye   • Müşebbihe (Antropoteizm)    • Hulmân’îyye    • Mücessime (Hulûl)     • Ebû Müslim Horasânî      • Sinbâd       • El-Mukanna        • Babekiyye     • Hattâbiyye      • Bezîg’îyye      • Hattâbiyye      • Muammer’îyye      • Umeyr’îyye      • Mufaddal’îyye      • Muhammise     • Cevâlik’îyye     • Rum Abdalları   • Bâtınîlik (Meymûn el-Kaddâh)/Yedicilik    • Karmat’îyye (Hamdân Kârmat) (Yediciler)    • Türkistan Aleviliği (Nâsır Hüsrev)    • Tasavvufî-Bâtınîlik (Meymûn el-Kaddâh)     • Alevilik      • Alevilik Tarikat    • İbâh’îyyûn     • Nusayrilik (Nusayriler)     • Dürzîlik (Hâkim bi-EmrʿAllâh)     • Haşhaşiler (Hasan Sabbah)     • Babailik (Baba İlyâs Horasanî)      • Kızılbaş     • Hurûfîlik (Fadl’Allah Yezdânî)      • Bektaşilik (Balım Sultan) Kaynak: Muhammed Ebû Zehra, İslâm’da Siyâsî ve İ’tikadî Mezhepler Tarihi, Ethem Ruhi Fığlalı ve Osman Eskicioğlu Tercümesi, Yağmur, İstanbul, 1970.
Siyâsî mezhepler İslâm'da Siyâsî ekôller   • Şîʿa-i Muhlîsîn: Sünnîler ve Zeydîler    • Şîʿa-i Ulâ (Sünnilik)     • Hanefîlik     • Malikîlik     • Şafiîlik      • Zâhîrîler       • Davud el İsbehani       • İbn Hazm     • Hanbelîlik      • Selef-i Salihin       • İbn Teymiye        • Ghulat Selef’îyyûn         • Vahhabilik    • Zeydîlik     • Betr’îyye/Sâlih’îyye     • Cerîr’îyye/Süleyman’îyye     • Yemen Zeydiliki      • Kâsım’îyye      • Hadâv’îyye      • Muhteria      • Mutarrif’îyye     • Alavîler      • Hasan el-Utruş      • Kâsım’îyye     • Ghulat Zeydilik     • Cârûd’îyye      • Nâim’îyye      • Ya'kûb’îyye   • Hariciler    • Ezarikâ    • Sufr’îyye    • Necedât    • Acrâd’îyye    • İbâz’îyye    • Ghulat Hariciler     • Yezîdiyye     • Meymuniye   • Galiyye    • Sebe’îyye (Abdullah bin Sebe)    • Hattâbiyye (Ebû’l-Hattâb el-Esedî)     • Bezîg’îyye     • Hattâbiyye    • Keysân’îyye     • Muhtar es-Sekafi/Keysân’îyyet-ûl-Hullas     • Hâşim’îyye      • Harb’îyye      • Muâv’îyye/Cennâh’îyye       • Hâris’îyye      • Beyân’îyye     • Ravendiyye      • Rizamiyye       • Ebû Müslim Horasânî        • Sinbâd        • Berkûk’îyye        • Havâl’îyye       • Muhammira        • El-Mukanna        • Hurremiyye         • Babekiyye          • Babek Hürremi         • Kızılbaş        • Kûl’îyye       • İshâk et-Türk’îyye      • Riyâh’îyye     • Kerbiyye   • Bâtınîlik (Meymûn el-Kaddâh)    • Hallâc’îyye    • Hulûl’îyye    • Alevîler (Tasavvufî-Bâtınîlik)    • Hulmân’îyye    • Karmatîlik     • Ebû Saʿid’îyye     • Cennâb’îyye    • Ghulat Ezoterizmyye (Bâtınîlik)     • Ahmed bin el-Keyyâl bin el-Khasibî     • Hâkim’îyye (Dürzîlik)     • Haşhaşiler (Alamut Kalesi)   • İmamiye (Şiilik öğretisi): İsmaililik ve İsnâaşeriyye    • İmamiye (Şiilik öğretisi)-i Seb’îyye (İsmaililik)/Yedicilik     • Yediciler (Yediciler)     • Mustâ‘lîler (Mustali fıkhı)      • Mecîd’îyye/Hâfız’îyye      • Tâyyîb’îyye (Tayyib Ebu'l-Kasım)       • Davudî İsmailîlik        • Süleymanî İsmaililik        • Alavî Buhra        • Kutbî Buhra     • Nizârîler (Nizâr’îyye)    • İmâmiye-i İsnâ‘aşer’îyye/İmamet (İsnâaşeriyye öğretisi)     • Caferilik      • Ahbâr’îyye      • Usûl’îyye     • Alevilik    • Ghulat İmamet     • Mûgır’îyye     • Mansûr’îyye     • Azâkıra     • Albâ’îyeyye (Ulyâ’îyye)     • Zemm’îyye     • Ayn’îyye     • Mim’îyye     • Sîn’îyye     • Muhammise     • Şûray’îyye     • Gurâb’îyye     • Zübâb’îyye     • Nusayrilik   • Şemânîlik’den İslam’e bağlananlar    • Babailik     • Vefâ’îyye     • Kızılbaş      • Çepniler      • Tahtacılar     • Baba Rasûl (İlyâs’îyye)     • Sarı Saltık Baba (Saltuk’îyye)      • Behlül Baba      • Aybek Baba       • İshâk Baba (İshâk’îyye)       • Burak Baba (Burak’îyyûn)      • Lokman Baba (Yesevilik)       • Haydar Baba (Haydarîlik)        • Hacı Bektâş (Bektaşilik)         • Balım Sultan (Dedebabalık)          • Demir Baba (li’îyye)          • Harabâti Baba (Harabât’îyye)   • İslâmiyet’ten çıkan Dinler    • Haşhaşiler    • Ali-İlahilik    • Nusayrilik    • Dürzîlik    • Hurûfilik (Hurûfilik)     • Nûktâvîlik (Noktacılık)    • Dîn-i İlâhî    • Şeyhîlik (Ahisâ’îyye)     • Babilik (Ali Muhammed Şirazi)      • Ezelî Bâbîler (Subh Ezel)      • Bahâîlik (Bahâ’ûl-Lâh)    • Ahmedîlik   • İslam dışı dinler    • Zerdüştlük     • Zurvanizm     • Mazdekçilik    • Mani dini    • Budizm    • Sâbiîlik    • Nebatiler    • Luviler    • Hitit mitolojisi    • Yezdânizm     • Ehl-i Hak    • Yezîdîler     • Işıkçılık Kaynak: Mustafa Öz, Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü, Ensar Yayıncılık, İstanbul, 2011.
İmamî mezhepler   • İmamet    • Ghulât (Kökenciler)     • Bazighîlik     • Dhammîlik     • Ghurabîlik     • Hürremîlik (Muhammira)     • Keysanilik (Keysanilik)      • Berberîcilik      • Haşimîlik      • Karibîlik / Kuraybîlik      • Sarrajcılık     • Nusayrilik (Nusayrilik)      • Haydariyye      • Şemsiyye / Şimaliyye      • Kameriyye / Kilaziyye      • Gaybiyye     • Ya’furîlik    • Zeydilik (Zeydilik)     • Dukeynîlik     • Halefîlik     • Heşebîlik / Sûrhabîlik     • Jarûdîlik      • Alavîler      • Banu Ukheydhirîler      • Büveyhoğulları      • Cüstaniler      • El-Mezîdiler      • Hasnaviler      • İdrîsîler       • Hammudi Hanedanı      • Kakuyiler      • Yemen İmamları/Kralları     • Süleymanîlik      • Butrîlik / Tâbîrilik      • Salihîlik     • Vâsîtîlik    • İsmaililik (Yedicilik)     • Fâtımî Devleti      • Dürzîlik      • Mustalilik       • Hafızilik       • Tayyib Ebu'l-Kasım        • Alavî Buhra        • Davudî Bohralar         • Hebtiahs Bohra         • Etbe-i-Melek Bohra         • İleri Davudî Bohra         • Kutbî Bohra        • Süleymanî Bohra        • Sünnî Bohralar         • Caferî Bohra         • Patanî Bohra         • Vohra Patel      • Nizarîlik       • Ağa Hanlar        • I. Ağa Han Cemâati        • II. Ağa Han Cemâati        • III. Ağa Han Cemâati        • IV. Ağa Han Cemâati       • Elemût Devleti        • Ensarîler        • Haşhaşiler         • Hasan Sabbah Haşhaşiler       • Böszörmény     • Fâtımî Devleti Himayeleri      • Banu Kanz      • Hamdaniler      • Kelbiler      • Mirdasiler      • Sülâihiler     • Yediciler      • Karmatîlik       • Jabrîler        • Banu Ukaylîler         • Uyunîler          • Usfurîler           • Jarvanîler    • Caferilik (İmamet (İsnâaşeriyye öğretisi))     • Ahbârilik      • Afşar Hanedanı      • Gence Hanlığı      • İlhanlılar       • Celayir Sultanlığı        • Hurûfilik         • Nûktâvîlik       • Çobanoğulları       • Serbedâriler      • İnyuiler      • Karabağ Hanlığı      • Karakoyunlular      • Safevîlik       • Kızılbaş        • Alevilik         • Bektaşilik          • Ahilik          • Dedebabalık           • Aliciler           • Harabatîlik         • Celâlîlik         • Kalenderilik          • Haydarîlik         • Nimetullahîlik          • Nurbahşîlik         • Rufâilik          • Galibi Tarikatı         • Vefâîlik          • Babailik           • Barak Babacılık        • Çınarcılık (Işık Alevîliği)        • Yâresânizm (Yezdânizm'in Galiyye ve Kürt Aleviliği ile etkileşimi)       • Safevî Devleti      • Şeki Hanlığı      • Şirvan Hanlığı      • Zend Hanedanı     • Şeyhilik      • Kaçar Hanedanı       • Babiliklik (Ali Muhammed Şirazi)       • Bahâîliklik (Mirza Hüseyin Ali)     • Usûlîlik     • Kaçar Hanedanı      • Pehlevi Hanedanı      • İran    • Sınıflandırılamayanlar     • Eftahîlik / Fethîlik     • Muhammedîlik     • Tavûssîlik     • Vâkıfîlik
g t d

Keysanîlik (Dörtçüler^[1]), (Arapça: الكيسانية Al-Kaysānīya) Şiîlik'te Mehdî kavramını ortaya atarak ilk defa İmam unvanını kullanan; Ali bin Ebu Talib'den sonra sırası ile Hasan bin Ali, Hüseyin bin Ali ve dördüncü İmâm olarak da Ali bin Hüseyin (Zeyn el-b-ı Dîn)’in yerine Ali bin Ebu Talib’in Bânû Hânife Kâbilesi mensûbu Havlet bint Câ'fer’den olan oğlu Muhammed bin Hânifîyye'nin imâmlık ve Mehdiliğini kabullenen; temelleri "El-Muhtâr bin Ebû ‘Ubeyd'ûl-Lâh el-Sâkafî el-Thâifî" tarafından atılan ve daha sonra da kendi içlerinden Abbâsî Hâlifeliği’ni çıkaran ghulât (köktendinci) mezhep.^[2]

Keysânî sözcüğünün kökeni[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu mezheb adını meşhur bir Mevâlî ve El-Muhtâr'ın şâhsi muhafızı olan Ebû ‘Emre Keysân’dan almaktadır.^[3][4][5][6] Muhammed bin el-Hânifîyye'nin adına izâfeten "Hânifîler"^[7] olarak da bilinirler.

Tarihçesi ve ortaya çıkardığı bazı mezhepler[değiştir | kaynağı değiştir]

El-Muhtâr’îyye[değiştir | kaynağı değiştir]

İkinci Fitne döneminde, Hüseyin bin Ali'nin aile efradıyla birlikte Kerbela'da Yezid'in ordusu tarafından öldürülmesinden sonra 685'te El-Muhtar bin Ebû Ubeydullah el-Sâkafî el-Ta’ifî, İmam Ali'nin Havlet bint Câ'fer'den olan oğlu Muhammed bin Hânifîyye'ye ulûhiyyet isnâd ederek, onun hem İmam hem de Mehdî olduğunu iddia ederek kendisini vezir ilan etmiştir. Hüseyin bin Ali'in intikamını almak için Ekim ayında Kûfe'deki Emevîlerin valisini kovarak Güney Irak'ı ele geçirmiştir. 687'de El-Muhtâr, Abdullah bin Zübeyr'in kardeşi Mus’ab ibnü’l-Zübeyr tarafından yenilerek öldürülmüştür.

Hâşim’îyye[değiştir | kaynağı değiştir]

700 yılında Muhammed bin Hânifîyye'nin ölümünden sonra kendisinin gayba haline girerek ahirette rücû edeceğine inanmışlardır. Bir kısmı ise Muhammed bin el-Hânifîyye'nin imametinin oğlu Ebu Haşim bin Muhammed'e geçtiğine ve 716'de Ebu Haşim'in ölümünün hemen öncesinde Abbâsîler'in reisi olan Muhammed bin Ali'ye geçtiğine inanmışlardır. O yüzden, bu tarihten itibaren Abbâsî ailesinin reisleri "el-İmâm" unvanını kullanmaya başlamıştır.

Hâşim’îyye içinde bir grup imâmetin doğrudan Ebû Hâşim'in yeğeni Hasan bin Ali bin Muhammed bin Hânifîyye'ye geçtiğini iddia ederen, diğer grup ise önce kardeşi Ali bin Muhammed'e ve ondan da Ali'nin oğlu Hasan'a intikâl ettiğini ve Muhammed bin Hânifîyye soyundan gelmeyen hiçbir kimsenin imâm olamayacağını ileri sürmüşlerdir.

Harb’îyye ve Cenâh’îyye / Muav’îyye[değiştir | kaynağı değiştir]

Ebu Haşim bin Muhammed bin Hânifîyye'nin ruhunun Abdullah bin Amr bin Harb el-Kindî'ye geçtiğini kabul eden "Harb’îyye" adlı bir başka grup bazıları ise imâmlarının yalancılığını tespit edince ondan vazgeçip Abdullah bin Muaviye'yi imâm olarak kabul ettiler. Tenasüh'e inanan, Cenâb-ı Hakk'ın imâmlarda tecelli eden bir nûr olduğunu kabul eden ve "Cenâh’îyye" ismiyle de anılan bu grup, ilâhi ruhun tenasüh yoluyla imâmlara geçtiğini, Abdullah bin Muaviye'nin hem nebî hem de ilâh olduğunu ve gaybı da bildiğini söyleyerek kendisine ibâdet etmişlerdi.^[8][9][10]

Hâris’îyye ve Beyân’îyye[değiştir | kaynağı değiştir]

Abdullah bin Muaviye'nin Horasan'da Hicrî 129 / M. 747 tarihinde ölümünün ardından "Cenâh’îyye" mezhebinin mensuplarından bazıları onun ölmediğini ve yakında geri döneceğini; bir başka kısmı ise öldüğünü, fakat Abdullah bin Muaviye'nin ruhunun hiçbir dinî mükellefiyeti kabul etmeyen ve ayrıca her şeyi mübâh gören Hârisîyye fırkasının reisi "İshâk bin Zeyd el-Hâris el-Ensârî" adındaki imâmlarına geçtiğini iddia etmişlerdi. Aralarında imâmetin "Beyân bin Sem'ân et-Temîmî" adında bir başka imâma geçtiğini öne sürenler ise "Beyân’îyye" adı verilen bir başka fırkayı oluşturmuşlardı.

Râvend’îyye[değiştir | kaynağı değiştir]

Abbâsî Ailesi'nin reisi ve Keysân’îyye imâmı sıfatıyla Muhammed bin Ali'nin dâ’îleri listesinde yer alan "Abdullah er-Râvendî" tarafından oluşturulan ve Ghulat-i Şîʿadan olan bu fırka zaman içerisinde Horasan'da faaliyet gösteren tüm Abbâsî taraftarı ve Emevî aleyhtarı Keysân’îyye fırkalarını bünyesinde barındırır bir hâle gelmişti. Râvend’îyye'nin İmâmet i'tikadına göre Allah kendi ruhunu önce peygambere, peygamberden sonra da sırasıyla önce peygamberin amcası Abbas bin Abdülmuttalib'e sonra onun oğlu Abdullah bin Abbas'a intikâl ettirdikten sonra Abbâsî Ailesi fertlerinden olan Ali, Muhammed, İbrahim, Ebû’l Abbâs "es-Seffah" ve Ebû Câfer "el-Mansûr"'nin bedenlerine hulûl ederek onlar aracılığıyla yeryüzünde tecelli etmiştir. Daha sonraları ise Râvend’îyye mensuplarının Hâlife El-Mansûr'a uluhîyyet isnâd etmeğe başlamaları üzerine Mansûr tarafından aleyhlerinde şiddetli bir tâkibât başlatılarak mezhebin taraftarları ağır cezalara çarptırılınca, "Râvendîler" önce onun imâmlığını reddetmişler, sonra da imâmeti gasp etmekle ithâm ederek kendisine sûikâst tertip etmişler ama Hâlife El-Mansûr bu sûikâstten sağ olarak kurtulmuştu.^[10]

İ'tikadları[değiştir | kaynağı değiştir]

• Allâh’ûr-Râhman’ûr-Râhîym'in Muhammed bin Hânifîyye, El-Muhtâr, Ebû Hâşim, Ebû Mûslim Horasanî, Ebû’l `Abbâs "es-Seffah" ve Abdullah "el-Mansûr" gibi şahsiyetlere, özellikle de mezhebin imâmına hulûl ettiği i'tikadı bunların pek çok kollarında hâkim olan görüştür.^[10]
• İlk üç halifeyi Ali'nin haklarını gaspetmiş olmakla itham ederler ve onlara biat eden sahabelerin onların halifeliklerini kabul ettiklerinden dolayı dinden çıkmış olduklarına inanırlar.^[11]
• Hasan el-Mûctebâ, Hüseyin bin Ali ve Muhammed bin el-Hânifîyye'nin Ali el-Mûrtezâ'dan sonra Peygamber Muhammed tarafından atanmış olan insanüstü özelliklere hâiz üç imâm olduklarına inanırlar.^{[11][12][13][14]}
• Muhammed bin el-Hânifîyye'nin El-Muhtâr tarafından bildirilen beklenen Mehdî olduğuna inanırlar.^[15]
• Beda’ inancı hâkimdir.^[16][17]

Bunların bazı diğer alt kollarıysa:

• Muhammed bin el-Hânifîyye'nin Medina yakınlarında Radvâ dağında "Gayba" halinde gizlendiğine, arslanlar ve kaplanlar tarafından korunduğuna, ve keçiler tarafından beslendiğine inanırlar.^[18] Ayrıca bir gün Allah tarafından yeryüzüne adâleti sağlamak maksadıyla Mehdî olarak geri gönderileceği inancı da hâkimdir.^[16][19]
• Kendilerinin hâkim olmadığı bölgeleri "Dar al-takıyye" ve kendi hâkimiyyet alanlarını ise "Dar el-‘alaniye" olarak adlandırırlar.^[20]
• Bazıları bugün Irak'ta mevcut Gnostik fikirleri sekizinci asırda kullanmağa başladılar.^[21]
• Muhammed bin el-Hânifîyye Radvâ Dağında gizlendiğine ve ölmediğine inanırlar.^[14][22]

Keysânîliğin alt kolları sayılan diğer mezhepler[değiştir | kaynağı değiştir]

• Keysanîlik (Dörtçüler):
  • Berberîcilik: Muhammed bin el-Hânifîyye’yi Tanrısallaştıran ve Hamza ibn ʿUmara el-Berberî'nin Peygamber olduğuna inananların mezhebi;
  • Haşimîlik: Muhammed bin el-Hânifîyye’nin ölümünü kabullenerek en büyük oğlu Ebu Haşim'i halef olarak kabul edenlerin mezhebi;
  • Karibîlik / Kuraybîlik: Adını imâm Ebu Karib/Kurayb el-Darir’den alan, Muhammed bin el-Hânifîyye’nin ölmediği ama saklandığı ve bir gün adalet dağıtmak üzere yeryüzüne Mehdî olarak döneceğine inanılan mezheb;
  • Sarrajcılık: Muhammed bin el-Hânifîyye’nin ölümünü kabullenen, fakat ileride bir gün adalet dağıtmak üzere yeryüzüne Mehdî olarak döneceğine inanılan Hayyan el-Sarraj tarafından kurulan mezheb;
  • Hürrem’îyye (Ḵhorrām-Dīnān / Khurrāmīyah / Muḥammira / Kızıl-Giyinenler^[23]/ Kızıllar^[24] Kısmen Dörtçülerin uzantısıdır): Al-Makdisi'den nakledildiği üzere, El-Mukannaʿ tarafından temelleri atılan, Ebu Müslim Horasani'nin Mehdîliğine, reenkarnasyona, Tanrı'nın sırasıyla Muhammed, Ali, Ebu Müslim Horasani ve en son olarak da Hâşim el-Mukannaʿ’da vûcud bulduğuna inanan, başkalarına zarar vermemek kaydıyle her şeyden zevk almayı mübah sayan mezhep.

Keysanîliğin Şiî mezhepleri arasındaki konumu[değiştir | kaynağı değiştir]