Cüz (Kazakça: жүз jüz جٷز[ʒʉz], ayrıca "ordu" ve "yüz (sayı)" anlamlarına da gelir) üç ana Kazak topluluklarının, Kıpçak Obası'nda kontrol ettikleri alanlara denir. Bu alanların büyük kısmı bugünkü Kazakistan sınırlarını kapsar.

• Büyük Cüz (Kazakça: Ұлы жүз / Ulı jüz / ۇلى جٷز) ya Uysun ordası, Güney ve Güneydoğu Kazakistan, Kuzeybatı Çin (Sincan) ve Özbekistan'ın bazı bölümlerini kapsar.
• Orta Cüz (Kazakça: Орта жүз / Orta jüz / ورتا جٷز) veya Argın ordası, Orta ve Doğu Kazakistan'ı kapsayan 6 kabileden oluşur.
• Küçük Cüz (Kazakça: Кіші жүз / Kişi jüz / كٸشٸ جٷز)) veya Alşın ordası, Batı Kazakistan'ı kapsayan 3 kabileden oluşur.

Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Kazak cüzleri veya ordalarının bahsedildiği ilk kaynak 17. yüzyıla aittir. Velyaminov Ezernov'a (1919) göre cüzlerin ortaya çıkış nedeni; Taşkent, Türkistan ve Sayram gibi önemli şehirlerin ele geçirilmesiydi.^[1]

Bazı araştırmacılar cüzlerin, 16. yüzyılın ortalarında Kazak Hanlığı'nın dağılması sonucu göçebe kabilelerin askerî birlikler kurmasıyla oluştuğunu düşünmekte. Yuri Zuev ise cüzlerin coğrafik özellklerine göre oluştuğunu, bu yüzden Büyük Cüz'ün güney ve güneydoğu bozkırlarını diğer iki cüzden Balkaş Gölü ile ayrıldığını savunmakta. Kazak efsanelerine göre^{[kaynak belirtilmeli]} Kazak Türklerinin kurucu babasının üç oğlu vardı ve bu üç cüz, bunlara verilmişti.^{[kaynak belirtilmeli]}

Büyük Cüz[değiştir | kaynağı değiştir]

Tarihî olarak Büyük Cüz (Kazakça: Ұлы жүз, Ulı jüz, ۇلى جٷز ; Rusça: Старший жуз, Staršij žuz) eski Moğol İmparatorluğu'nun Çağatay Hanlığı topraklarını, İli Nehri ve Chu Nehir havzaları, bugünkü Güney-Doğu Kazakistan ve Çin'in İli kazak Özerk Bölgesi (Kuzey Sincan) arasındaki bölgeleri kapsamaktadır. Uysun cüz olarak da adlandırılır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Büyük Cüz ilk olarak 1748 yılında, Ebul Hayır Han ile bozkırın teslimi için gönderilen Tatar elçisi Tsaritsakayıtlarında geçer. gönderilen bozkır için müzakere teslim Ebu'l Hayır Han'ın içinde 1732. Göre Nikolai Aristov'a göre 19. yüzyılın ikinci yarısında Büyük Cüz'ün yaklaşık nüfusu 550 kadardı. Cüzün toprakları 1820 yılında Kokand Hanlığı tarafından, 1850-1860 arasında ise Rus İmparatorluğu tarafından ele geçirildi.^{[kaynak belirtilmeli]}

Eski Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev, Kazakistan Komünist Partisi'nin eski sekreteri Dinmukhamed Konayev, ünlü Şair Jambyl Jabayev gibi seçkin isimler de Büyük Cüz'ün temsilcileridir.

19 ve erken 20. yüzyıllarda cüz içinde klanların adlarını yüceltmek için girişimlerde bulundular. Kabul gören klan adları şunlardır:^{[kaynak belirtilmeli]}

• Dulat (Kazakça: Дулат, Duwlat, دۋلات)
  • Janıs (Kazakça: Жаныс, Janıs, جانىس)
  • Siyqım (Kazakça: Сиқым, Sïqım, سئقىم)
  • Botbay (Kazakça: Ботбай, Botbay, بوتباي)
  • Şimşir (Kazakça: Шымыр, Şımşır, شىمشىر)
• Jalayır (Kazakça: Жалайыр, Jalayır, جالايىر)
• Kanglı (Kazakça: Қаңлы, Qañlı, قاڭلى)
• Alban (Kazakça: Албан, Alban, البان)
• Suan (Kazakça: Суан, Suan, سۋان)
• Sarı-Uysun (Kazakça: Сары-үйсін, Sarı-üysin, سارى-ٷيسٸن“Sarı Uysin”)
• Şapıraştı (Kazakça: Шапырашты, Şapıraştı, شاپىراشتى)
• Sirgeli (Kazakça: Сіргелі, Sirgeli, سٸرگەلٸ)
• Oşaktı (Kazakça: Ошақты, Oşaqtı, وشاقتى)
• Istı (Kazakça: Ысты, İstı, ىشتى)
• Şanışkılı (Kazakça: Шанышқылы, Şanışqılı, شانىشقىلى)

Orta Cüz[değiştir | kaynağı değiştir]

Orta Cüz (Kazakça: Орта жүз, Orta jüz, ورتا جٷز ; Rusça: Средний жуз, Srednij žuz) ya da diğer adıyla Argın Cüzü, eski Altın Orda'nın doğu tarafı ve Kazakistan'ın iç, orta ve doğu kesimlerini kapsar.

Abay Kunanbayoğlu, Ahmet Baytursunoğlu, Şokan Valihanoğlu ve Alihan Bökeyhan gibi ünlü şairler, Orta Cüz'de doğmuştur.

Orta cüzü oluşturan kabileler:

• Argın (Kazakça: Арғын, Arğın, ارعىن)
• Kerait (Kazakça: Керей, Kerey, كەرەي)
• Nayman (Kazakça: Найман, Nayman, نايمان)
• Konırat (Kazakça: Қоңырат, Qoñırat, قوڭىرات)
• Kıpçak (Kazakça: Қыпшақ, Qıpşaq, قىپشاق)
• Taraklı Kazakça: Тарақты, Taraqtı, تاراقتى)
• Vak (Kazakça: Уақ, Waq, ۋاق)

Küçük Cüz[değiştir | kaynağı değiştir]

Küçük Cüz (Kazakça: Кiшi жүз Kişi jüz, كٸشٸ جٷز ; Rusça: Младший жуз Mladšij žuz) ya da diğer adıyla Alşın Cüz, Nogay Hanlığı'nın eski topraklarını, bugünkü Batı Kazakistan'ı ve Rusya'nın Omsk ile Orenburg şehirlerini kapsayan alanda kurulmuştur. Adı, Alşın Cüz olarak da geçer.

Kurucuları Nogay Orda'nın Nogaylarıdır. Kazakistan'ın batısında kurulan Nogay Hanlığı, Kuban Nehri bozkırında Kazaklar, Nogaylar ve Ruslar tarafından yenildi. 18. yüzyılda onlar iç Rus şehirleri için tehdit oluşturduklarından Rus İmparatorluğu, Alşınları tekrar Urallara göndermek için Kalmuklar ile ittifak kurdu. Alşınlar burada Küçük Cüz'ü kurdu. Kazak-Kalmuk mücadeleleri sırasında, Hive Hanlığı Mangışlak Yarımadası'nı ele geçirdi. Rus İmparatorluğu'na karşı direnen İsatay Taymanoğlu (Kazakça: Исатай Тайманұлы , 1791-1838) ve Mahambet Otemisoğlu (Kazakça: Махамбет Өтемісұлы , 1803/4–1846) gibi önemli kişiler Küçük Cüz'dendir.

Küçük Cüz, üç kabileden oluşmuştur. Bunlar:

• Bayırlı (Kazakça: Байұлы, Bayrlı, بايرلى)
• Alimoğlu (Kazakça: Әлімұлы, Ğlimulı, ٵلٸمۇلى)
• Jetiru (Kazakça: Жетіру, Jetiruw, جەتٸرۋ)

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Kazak Boyları
• Kazak Hanlığı
• Yedisu

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynak[değiştir | kaynağı değiştir]

• Orta Asya ' nın Svat Soucek, "Tarihi". Cambridge University Press (2000). ISBN 0-521-65704-0.
• W. W. Bartold, Orta Asya, Leiden tarihi Dört çalışmalar: E. J. Brill, 1962.
• İlkhamov Alisher et al., Özbekistan "etnik atlas", Özbekistan, "Açık Toplum Vakfı", 2002, s. 176, ISBN 978-5-86280-010-4 (Rusça)
• 15. yüzyılın ikinci yarısında ışın A., "kazak Hanlığı ve Nogay Horde - 16. yüzyıllar", Semipalatinsk, Tengri, 2002, s. 22, ISBN 978-9965-492-29-7 (Rusça)
• S. Qudayberdiuli. "Aile ağacı Türkler, Kirgizes, Kazaklar ve Han hanedanları", Alma-Ata, Destan, 1990 (Rusça)
• S. Kudayberdy-Uly, soy ağacı Türklerin, Kırgız, Kazak ve Han hanedanları, Alma-Ata, Destan, 1990 (Rusça)
• M. Tynyshbaev, 'Uysyn, Malzeme üzerinde tarihin kazak halkı, Taşkent 1925 (Rusça)
• Yu.Bir. Bu Usuns bu Zuev, "Etnik Tarihi", kazak SSR, Tarih, Arkeoloji Ve Etnografya Enstitüsü, Alma Bilimleri Akademisi Çalışmaları-Ata, Vol. 8, 1960. (Rusça)
• А. Т. Толеубаев, Ж. К. Касымбаев, М. К. Койгелдиниев, Е. Т. Калиева, Т. Т. Далаева, перевод с казахского языка С. Бакенова, Ф. Сугирбаева. — История Казахстана. Изд-во «Мектеп», 2006 г. — 240 с ISBN 9965-33-628-8