Harran antik kenti

UNESCO Dünya Mirası (Geçici listesi)
Harran antik kubbeli yapılar
Diğer adı	Ha-ra-na
Konum	Şanlıurfa, Harran
Bölge	İç Mezopotamya
Tür	Yerleşim
Tarihçe
Kurucu	Aran
Kuruluş	M.Ö.2250
Devir(ler)	Antik Çağ ve Orta Çağ
Sit ayrıntıları
Arkeologlar	Prof.Dr.Mehmet Önal
Durum	Restore
İşletme	Kültür ve Turizm Bakanlığı
Kamusal erişim	Açık

Harran antik kenti. (Harran ören yeri), Şanlıurfa ili, Harran ilçesi sınırları içinde bulunan bölgenin eski yerleşim yerlerinden birisidir. UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi'nde yer almaktadır.

Harran ören yeri hakkındaki ilk bilgiler İslam tarihçilerinden değerlendirildiği ve ören yerindeki izlerin Nuh Peygamber torunlarından olan Kaynana veya İbrahim Peygamberin kardeşi Aran (Haran) ile bağlantılı olduğu sanılmaktadır. Kutsal kitap Tevrat'ta Harran olarak adı geçen yerin burası olduğu söylenmektedir.^[1]

Antik kent hakkındaki yapılan arkeolojik araştırma kazıları ve bilimsel yüzey çalışmalarında elde edilen Nümismatik ve arkeolojik verilerin antik şehirin yerleşim faaliyetleri ve temel izleri dünyanın en eski imar yapılarını işaret ettiği sanılmaktadır. Şehrin adının ilk geçtiği buluntular MÖ 2250 yıllarına ait Ebla'da bulunan çivi yazılı tabletlerdir.

Adı

Harran ören yerini Harran adına ilk kez, Kültepe ve Mari'de bulunan M.Ö. 2. bin başlarına ait çivi yazılı tabletlerde "Har- ra - na " veya "Ha- ra - na " şeklinde yazıldığı rastlanılmaktadır. Kuzey Suriye'de bulunan Ebla tabletlerinde ise Harran'dan "Ha- ra - na " olarak bahsedilmektedir.^[2]

Anadolu tarihinde en eski yapılar arasında yer bulan Harran antik kent kuruluşu tarihinin M.Ö. 5 bin yıl başlarında bölgede imar çalışmaları başladığı ve ören yeri temel izlerininde Erken Tunç Çağı'na işaret ettiğini ören yerinde yapılan bilimsel çalışmalar ve tarih araştırmacı belgesel yönetmeni Tekin Gün yazılarında geçmektedir. Bölgedeki yapılan yüzey araştırmalar,bilimsel kazılarda çıkan verilerin Şanlıurfa arkeolojisine ışık tuttuğu antik ören yerinin M.Ö. 2. bin yılın ortalarına ait Hitit tabletleri çivi yazılarında geçtiği- (Hititler'le Mitanni'ler arasında yapılan bir anlaşma) geçmektedir.

Antik yerleşim Harran ören yeri kazı çalışmalarının 70 yıldan günümüze kadar sürdüğü Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Türk Tarihi Kurumu desteği ile yürütüldüğünü ve kazı çalışmalarında çıkan mimari parçalar, sikkeler, figürler, heykeller, kemik ve fildişi eserler neticesinde gün yüzüne çıkan 10 bin üzerindeki eserlein 6 aşama (inceleme) sonra kazı başkanı Prof. Dr. Mehmet Önal tarafından müze temsilcileri ile müze müdürlüğüne teslim edildiği kayıtlarda geçmektedir.

İlk Tunç Çağı mimarisi hakkında bilgiler çok azdır. Er Hanedan II-III'e tarihlenen II. tabakada taş temelli duvarları yuvarlatılmış yarı dörtgen planlı kerpiç duvarlı yapı kalıntıları saptanmıştır. Küçük ve dörtgen biçimli mekanlar bulunmuştur. MÖ 3. binyılın sonuna Sargon veya Ur III dönemine tarihlenen III ve IV. tabakalardan III. tabakada taş temelsiz büyük kerpiç yapı IV. tabakada karışık küçük kerpiç yapılar ortaya çıkmışsa da kazı alanının darlığından mimari yetersizdir.^[3]

Rice tarafından yönetilen derin sondajda ele geçen çanak çömleklerin analizleri sonucunda II. tabakada stoneware olarak tanımlanan ince mal; erken Habur malı; devetüyü yalın maldan parçalar ve az sayıda tüm kap bulunmuştur. İçlerinde ince mal olarak tanımlanan mal örnekleri el yapımı olup açık ve koyu gri ve kırmızımsı renkte arıtılmış hamurlu iyi pişirilmiş hafif açkılanmış maldır (Prag 1970:78; şek.7/26; 27; 29-37). Bu mal; 18.80 m'de daha çok bulunmaktadır. İbrik, kase, çömlek, daralan ağızlı kaplar bu maldan üretilmişlerdir. Prag; bu mal örneklerinin Aşağı Yarımca; Tell Chuera; Tell Brak; Şagar Pazar; Arbit; Mezan gibi yerleşme yerlerinde bulunduğunu belirtmektedir. Erken Habur malı ise çark yapımı yumurta kabuğu gibi çok ince cidarlı, iyi pişirilmiş griden pembeye kadar yüzey renkli kendinden astarlıdır. Bazıları mat portakal veya kırmızı boya ile şerit bezemeler ile süslenmiştir. En çok çömlek biçimi görülmektedir (Prag 1970:70).^[3] Bu malın örnekleri Harran'da 17.80-19.50 m arasında bulunmuştur. Mezopotamya'da Er Hanedan II-III dönemlerinde görülen bu maldan başka kaplar Gözlükule'nin MÖ 2700-2400'e tarihlenen İTÇ II tabakasında Til Barsib'in oda mezarında Mari'de; Hammam Mezarları'nda ve Amarna'da vardır. Devetüyü yalın maldan örnekler azdır. Amik Ovası'ndaki kazılarda bu maldan parçalar da bulunmuştur. Gri yüzey renkli; Spiral halka bezemeli mal yine birkaç parça ile temsil edilmektedir (Prag 1970:şek.7:28).^[3] İTÇ'nın sonuna tarihlenmektedir. Açkılı mutfak malı (Prag 1970:81; şek.8/54-55) ise Anadolu kökenlidir. Karkamış; Fethiye ve Amik I evresinde Tell Tayinat'da bulunduğu belirtilmektedir. Harran'ın III ve IV. tabakalarında hakim mal türü tarak bezemeli astarlı maldır (Prag 1970:83; şek.8/47-53). El yapımı; yeşilimsi devetüyü, pembe portakal hareli hamurlu, yeşilimsi devetüyü banyo astarlı zemin üzerine koyu kırmızı, siyah morumsu kahverengi, açık kırmızı boya ile bezenmiş olan bu malda bezekler tarak gibi bir alet kullanarak çizilmiş gibidir. Birbirine paralel yatay çizgiler; dalgalı hat motifleri vardır. Bazılarında ise astar taraklanmıştır. Bu maldan Tell Brak'da; Şanlıurfa Zibini Höyük'de; Amik Ovası I ve J evrelerinde de örnekler görülmüştür.^[3]

1965 ve 1968 yıllarında Ashmolean Müzesi'ne getirilen idol; hayvan figürini ve araba modellerinin bulunuş yeri olarak Harran gösterilmektedir. Bu pişmiş toprak nesnelerin bazıları yeşilimsi devetüyü bazıları sarımsı gri renklidir. Genelde iyi pişirilmişlerdir (Prag 1970:86-87; şek.9-10).^[3] Bir kısmı III veya IV. evreye konmaktadır.^[3]

Rice'ın derin sondajında; Harran'da MÖ 3. bin yılın ortasına ve sonuna tarihlenen tabakaların ancak varlığı anlaşılmıştır. Buna karşılık, Suriye Tell Mardik (MÖ 3. bin yılındaki Ebla Kenti) höyüğünde ele geçen yazılı kil tabletler; İlk Tunç Çağı'nda Harran'daki sosyal ve idari düzenin nasıl işlediği konusunda çok önemli ve gerçek bilgiler kazandırmıştır. MÖ 24. yüzyıla tarihlenen bu tabletlerde; Harran'ın eski adının olasılıkla "yol" anlamına gelen "Hara-an ki" olduğu ve monarşik düzende; yerel bir sülale tarafından yönetildiği anlaşılmaktadır (Archi 1988:1).^[3] Harran Ebla tabletlerinde ise Antep çevresinde yer alan Urshun ve Irrite kentleriyle birlikte anılmaktadır (Yardımcı 1998:169). Ebla krallığı Kargamış'ın kuzeyine kadar uzanmaktaydı. Bu yönetimde; kraliçenin yanı sıra kralı temsil eden bir kişi ile yaşlılar meclisinin olduğu öğrenilmektedir (Özfırat 1994:36).^[3] Krala yakın ya da kral vekili kişiye "Badalum" unvanı verildiği yine bu tabletlerden anlaşılmaktadır. Bu yüzyılda Harran'ın başında Zugalum adlı bir kraliçe bulunmaktaydı. Ebla metinlerinde kraliçenin Ebla'yı ziyaretinde kozmetik yağlar ve kumaşlar armağan edildiği, badalum unvanlı kişiye de altın külçeler ve gümüş hançer verildiği okunmaktadır. Doğum yaptığında da Kraliçe Zugalum'a hediyeler yollanmış ve Tanrı Kura'ya törenler yapması istenmiştir. Harran'ın Ebla'ya mal değiş tokuşunda gümüş yolladığı da bilinmektedir. Tüm metinlerden; Harran'ın İTÇ'nın III. evresinde hiç de basit bir kent olmadığı; olasılıkla çevresi bir sur ile çevrelenen tapınakları ve kraliçenin sarayının varlığından dolayı; kentleşme sürecinde bir önemli yerleşmeye sahne olduğu yorumunu getirebiliriz. Kazılar ilerledikçe bu kentin önemli yapıları ile açığa çıkması beklenmelidir. Üstteki yerleşim kalıntılarının kalın dolgusu ve bu yerleşimlerin önemi, geniş bir alanda alt tabakalara inilmesini önleyecektir. Bunun için üstteki yerleşim kalıntıları feda edilmelidir.