Hans Winterstein (31 Temmuz 1879; Prag, Avusturya-Macaristan - 18 Ağustos 1963, Münih, Batı Almanya), Alman fizyologdur. 1941'den itibaren de Türk vatandaşı olmuştur. 1911'den 1927'ye kadar Rostock'ta, 1927'den 1933'e kadar Breslau'da ve 1934'ten 1953'e kadar Türkiye'de İstanbul Üniversitesi'nde çalıştı. 1956'dan itibaren Münih Üniversitesi'nde misafir profesör olarak bulundu.

Araştırmaları oksijenin fizyolojik rolüne ve solunumun düzenlenmesine odaklandı. Bu amaçla, 1910'da ilk kez, daha sonraki yayınlarda birkaç kez revize ettiği "Winterstein reaksiyon teorisi"ni formüle etti. Yaptığı işin takdiri olarak, Mayıs 1922'de (Matriculation No. 3462 ) Leopoldina'ya kabul edildi. 1951'de Alman Fizyoloji Derneği'nin onursal üyesi olarak atandı. Ayrıca çeşitli üniversitelerden fahri doktoralar ve 1955'te Büyük Federal Liyakat Haçı'nı aldı.^[1]

Hans Winterstein, 1879'da fabrika sahibi ve imparatorluk meclis üyesi Wilhelm Winterstein ile Emilie Wintersteinın oğlu olarak Bohemya'nın başkenti Prag'da doğdu. 1889'dan itibaren hümanist Alman gramer okuluna gitti ve 1897'de Abitur'u aldı. Daha sonra 1897-1903 yıllarında Prag'daki Charles-Ferdinand Üniversitesi'nde, Jena Üniversitesi'nde ve Goettingen Üniversitesi'nde tıp okudu. Jena'da ve daha sonra Göttingen'de fizyolog Max Verworn ile çalıştı. 1903'te doktorasını tamamladı. Daha sonra Göttingen Üniversitesi Fizyoloji Enstitüsünde ve 1905'ten itibaren Kiel Üniversitesi Fizyoloji Enstitüsünde araştırma görevlisi olarak çalıştı. Ağustos 1904'te Göttingen'de Isabella Marie Wilhelmine Lambert (1876–1963) ile evlendi ve oğulları Carl Edwin Winterstein Lambert (1906–1990) ve Hans Henry Winterstein Gillespie (1910–1994; şarkıcı ve aktris Dana Gillespie'nin babası) doğdu.1906'da Oscar Langendorff'un yönetiminde, Rostock Üniversitesi'nde (karşılaştırmalı) fizyoloji alanındaki habilitasyonunu doku solunumu mekanizması üzerine bir tezle aldı. Sonrasında özel öğretim görevlisi olarak ve 1910'dan itibaren de profesör olarak çalıştı.^[2]

31 yaşındayken, 1911'de fizyoloji profesörü ve Fizyoloji Enstitüsü şefi olarak atandı. Sonrasında fizyoloji ile ilgili her konferansa ve her uluslararası kongreye katıldı. Aynı zamanda siyasi olarak da aktifti ve Rostock Yurttaş Temsilciliğinin Alman Demokrat Partisi'nin ve Ocak 1919'dan Haziran 1920'ye kadar burjuva parlamenter demokrasisi için kampanya yürüttüğü Mecklenburg-Schwerin Özgür Devleti'nin kurucu devlet parlamentosunun bir üyesiydi. 1927'de Breslau Üniversitesi' fizyoloji kürsüsüne atandı. Winterstein 1933 yılına kadar Breslau Fizyoloji Enstitüsü'nün direktörlüğünü yaptı.

Nasyonal Sosyalistler iktidara geldikten sonra Hans Winterstein, dinini Katolik olarak ilan etmesine rağmen, Yahudi asıllı babası nedeniyle 1933'te üniversiteden uzaklaştırıldı. Aynı yıl, 54 yaşında, Türk hükûmetinin daveti üzerine, Wroclaw'daki görevinden ayrılarak İstanbul Üniversitesi'nde misafir öğretim üyesi pozisyonuna başladı. Onunla Türkiye'ye gelen eşi İngiltere'de okuyan iki oğlunun yanına gitti ve 1938'de boşandılar.

Hans Winterstein, İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi'nde fizyoloji profesörü ve oradaki Fizyoloji Enstitüsü'nün kurucu direktörü oldu. Derslerini önce tercüman eşliğinde, daha sonra kendisi Türkçe olarak verdi. Sonraki yıllarda ders kitapları da yazdı. Sürgünde ikinci karısıyla da tanıştı. Winterstein, büyük bir enerjiyle kendisini temel araştırmalara adadı ve genel fizyolojiyi Türkiye'de bağımsız bir inceleme ve öğretim konusu haline getirdi. Ortma alışmadaki ilk zorluklar olmasına rağmen 1941'de Türk vatandaşlığını aldı. Türkiye'ye göç eden ve Mustafa Kemal Atatürk'ün başlattığı üniversitelerin ve eğitim sisteminin modernizasyonunda görev alan Alman bilim adamları arasında Hans Winterstein, 1958 yılına kadar ülkede kalan astronom Wolfgang Gleißberg ile birlikte en uzun süreli sözleşme yapan kişidir.

Eski asistanlarından Nuran Gökhan, 1998'de kendisini şu sözlerle anıyor;

“Çok çalışkandı. Sabahları İstanbul’un Asya yakasındaki evinden vapurla Avrupa yakasına geçer, sonra limandan üniversiteye kadar yürürdü. Gün boyu soluk almadan çalışır, akşam paydosundan sonra mektuplarını bizzat kendisi postaneye götürürdü, kimseye zahmet vermek istemezdi. Sabahları Enstitüye geldiğinde, hademeler dahil, teker teker herkesin elini sıkardı. Hep yakınımızda olduğu, bizi desteklediği hissini uyandırmıştır. Kendi dinamiğini bizlere de aşıladı. Ben de daha sonra kendi asistanlarıma ve öğrencilerime aynısını yapmaya çalıştım”

^[3]

Winterstein, 1953'te İstanbul Üniversitesi'nden emekli oldu. 1956'da 77 yaşında Almanya'ya döndü. Münih Üniversitesi Fizyoloji Enstitüsü'nde misafir profesörlük yaptı ve ölümünden birkaç hafta öncesine kadar çalıştı. Yılda birkaç kez Türkiye'yi ziyaret etti ve Münih'teki "stres ve gerginliklerden" uzaklaşmak için İstanbul Boğaz'ındaki evinde dinlenmeyi tercih etti. Otobiyografik anılarında, Münih'teki zamanını hayatının “mutlu sonu” olarak tanımladı ve 1963'te orada bir kalp hastalığından öldü.^[4]

Hans Winterstein başlangıçta merkezi sinir sisteminin fizyolojisi, yorgunluk ve kas sertliği fizyolojisi ve anestezi ile ilgileniyordu. Ayrıca deniz hayvanlarında kan gazları, solunumun düzenlenmesi ve kalp fizyolojisi üzerine karşılaştırmalı (karşılaştırma) fizyoloji alanında çalışmalar yapılmıştır. Bu tematik olarak geniş kapsamlı çalışmaların ortak yönü, oksijenin öneminin ve oksijen eksikliğinin etkilerinin araştırılmasıydı. Daha yüksek yapılardaki canlıların organlarının oksijen yokluğunda bir süre daha çalıştığını ve bunun sebebinin hücrelerdeki oksijen rezervlerine dayanmadığını gösterebildi.

Bu sonuçlar kompleks yapıdaki organizmaların dokularındaki aerobik ve anaerobik enerji metabolizması süreçleri arasındaki ayrım için temeldi. Rostock'ta bulunduğu süre boyunca sinir dokusundaki oksijen tüketimini ölçmenin yollarıyla uğraştı, bu da onu bu alanda uzman yaptı ve aynı zamanda nörolojik araştırmalar için önemli temeller attı.

Kendi araştırma sonuçlarına ve John Scott Haldane gibi diğer bilim adamlarının bulgularına dayanan Hans Winterstein, ilk kez 1910'da sunduğu memelilerde solunumun kimyasal düzenlenmesine ilişkin bir teori geliştirdi. Bu, profesyonel dünyada "Winterstein'ın reaksiyon teorisi" adını aldı ve 20. yüzyılda solunumun fizyolojik kontrolünün aydınlatılmasının başlangıcını işaret etti. Temel unsuru, karbondioksitin solunum merkezinin hücre dışı boşluğundaki sıvının asiditesini artırarak solunumu uyardığı varsayımıydı. PH değerinin solunum merkezini etkilenebildiğini ve reaksiyonları başlattığını göstermiştir. Hans Winterstein, oksijen eksikliğinin etkisini, tamamen oksitlenmiş metabolik ürünlerden kaynaklanan hidrojen iyonları yoluyla açıkladı.

Bilimsel kariyeri boyunca kendisine eşlik eden bu konuyla ilgili daha sonraki çalışmalarında Nobel Ödülü sahibi Corneille Heymans gibi diğer araştırmacıların bulgularını dikkate aldı. Teorisine yapılan bu revizyonlar ve eklemeler, esas olarak, solunumun kimyasal kontrolü için sensörlerin anatomik konumu ve karbon dioksitin etkisi için kan-likör bariyerinin rolü ile ilgiliyken ana fizikokimyasal varsayımlar değişmeden kaldı. 1955'te "Fizyoloji, Biyolojik Kimya ve Deneysel Farmakolojinin Sonuçları" serisinde solunumun kimyasal kontrolü üzerine bir monografik inceleme yayınladı. Diğer bilim adamlarının beyin omurilik sıvısındaki hidrojen iyonlarının konsantrasyonunun etkisi üzerine Isidoor Leusen'in köpekler üzerinde ve John Pappenheimer tarafından keçiler üzerinde gerçekleştirilen diğer çalışmaları, Hans Winterstein'ın fikirlerinin temel doğruluğunu doğruladı.

Ödüller arasında, Hans Winterstein Heidelberg ve Köln üniversitelerinin tıp fakültelerinin yanı sıra Münih Üniversitesi Fen Fakültesi'nden fahri doktora ünvanı aldı. 1922 gibi erken bir tarihte, 43 yaşında Alman Doğa Bilimcileri Akademisi olan Leopoldina'ya kabul edildi. 1933'ten sonra Almanya'yı terk eden Yahudi asıllı 35 Leopoldina üyesinden, İkinci Dünya Savaşı'nın bitiminden sonra geri dönen botanikçi Ernst Pringsheim dışında tek kişi oydu.

Hans Winterstein ayrıca Reale Accademia Medica di Roma'nın üyesi ve 1951'de Alman Fizyoloji Derneği'nin onursal üyesi idi. 1955'te Almanya'nın Türkiye büyükelçisi kendisine Federal Liyakat Nişanı'nı takdim etti. Aynı yıl, Hans Winterstein Harvard Üniversitesi'nde Tıp Bilimlerinin Teşviki için Edward Kellogg Dunham Derslerini verdi.

1934-1953 yılları arasında İstanbul Üniversitesi'nde öğretim görevlisi olarak çalışan ve İstanbul'u çok sevdiği için eşi Suzanne ile birlikte Türk vatandaşı olan Hans Winterstein, daha sonra burada hatırı sayılır miktarda gayrimenkul edindi. Winterstein'ın malvarlığı arasında İstanbul'un en iyi semtlerinde bir adet 420 metrekarelik ve iki adet 190 metrekarelik arsa yer alıyor. Emlakçılar bu arsaların piyasa değerinin 4 milyon TL'yi bulduğunu belirtiyor. Ancak mirasçılarının tespit edilememesi üzerine Türkiye dahil olmak üzere mirasçılar araştırılmaya başlandı.^[5]

Winterstein, Türkiye'ye göç etmeden önce 100 kitap ve ayrıca 100 yazı yazdı.

• Physiologie des Menschen. Vier Bände. Jena 1905–1911 (Übersetzung aus dem Italienischen und deutsche Bearbeitung)
• Handbuch der vergleichenden Physiologie. Vier Bände (gebunden in acht Büchern). Jena 1910–1925 (als Herausgeber)
• Die Narkose in ihrer Bedeutung für die allgemeine Physiologie. Berlin 1919 (zweite Auflage 1926)
• Kausalität und Vitalismus. 2. Auflage. Breslau 1928.
• Schlaf und Traum. Berlin 1932 (zweite Auflage 1953); Neuausgabe (= Verständliche Wissenschaft. Band 18). Springer-Verlag, Berlin.
• Neuere Untersuchungen zur Theorie der Narkose. Band 1. Moskau 1936.
• Animal Fiziyoloji Dersleri. [Lehrbuch der Tierphysiologie] Übersetzt von Sadi Irmak. Istanbul 1939 (= İstanbul Üniversitesi Yayimlariadan. Band 77); 2. Auflage ebenda 1943.
• mit Meliha Terzioğlu: Fiziyloji dersleri. Istanbul 1946; 2. Auflage ebenda 1951.

• Hans H. Weber und Hans H. Loeschcke: In Memoriam Hans Winterstein. In: Ergebnisse der Physiologie, Biologischen Chemie und Experimentellen Pharmakologie. Band 55. Springer-Verlag, Berlin, Göttingen, Heidelberg und New York 1964, S. 1–27 (mit Bibliografie).
• Heidrun Kiwull-Schöne: The "Reaction Theory" of Hans Winterstein (1879–1963) in the Light of Today’s Research on the Ventrolateral Medulla. In: C. Ovid Trouth, Richard Millis, Heidrun Kiwull-Schöne, Marianne Schläfke: Ventral Brainstem Mechanisms and Control of Respiration and Blood Pressure. Reihe: Lung Biology in Health and Disease. Band 82. Marcel Dekker, New York 1995, ISBN 0-82-479514-8, S. 1–39.
• Donald B. Tower: Hans Winterstein. In: Webb Haymaker, Francis Schiller: The Founders of Neurology: One hundred and forty-six Biographical Sketches by eighty-eight Authors. Zweite Auflage. Thomas, Springfield IL 1970, S. 307–311.
• Winterstein, Hans. In: Walther Killy, Rudolf Vierhaus: Deutsche Biographische Enzyklopädie. Saur, München 1999, ISBN 3-59-823186-5, Band 10, S. 535/536.
• Ali Vicdani Doyum: Alfred Kantorowicz unter besonderer Berücksichtigung seines Wirkens in İstanbul (Ein Beitrag zur Geschichte der modernen Zahnheilkunde). Medizinische Dissertation, Würzburg 1985, S. 50 und 81–84.

• Hans Winterstein: Skizzen aus meinem Leben. In: Rubrik „Ğrzte unserer Zeit in Selbstdarstellungen“ der Zeitschrift Hippokrates – Wissenschaftliche Medizin und praktische Heilkunde im Fortschritt der Zeit. 33(2)/1962. Hippokrates-Verlag, S. 79–83, ISSN 0018-2001 (autobiographische Erinnerungen).
• Wolfgang Kimenkowski: Das technisch-apparative Instrumentarium zur Entwicklung der Reaktionstheorie über die chemische Atmungsregulation durch den Physiologen Hans Winterstein (1879–1963). Dissertation an der Medizinischen Fakultät der Ruhr-Universität Bochum, Bochum 1999.

1933-1945 senelerinde Türkiye'ye sürgün