Göktürkçe

Göktürkçe
Göktürkçe
Ana dili olanlar	Göktürk Kağanlığı
Dönem	5.-8. yüzyıl
Dil ailesi	Türk dilleri Şaz Türkçesi Sibirya Türk dilleri Güney Sibirya Türkçesi Göktürkçe; ; ; ;
Yazı sistemi	Eski Türk alfabesi
Dil kodları
ISO 639-3	–

GökTürkçe, Göktürk Türkçesi, Köktürk Türkçesi veya KökTürkçe, Türkçenin bilinen ve yazılı metinleri ele geçirilebilen en eski dönemine verilen isimdir. Eski Türkçe adlı dönemin ilk kısmını oluşturur. Devamında Eski Uygur dönemi yaşanmıştır.

Adlandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

GökTürkçe, genel olarak Orhun ve Yenisey Yazıtları'nın yazıldığı dil için kullanılmaktadır.

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

GökTürkçe, 552-744 yılları arasında Moğolistan'da yaşayan Göktürkler'in (Tukyular) yazdığı alfabedir. GökTürkçe yazılı belgeler 2. Göktürk Devleti döneminden kaldığından GökTürkçe kağanlığın resmî alfabesi hâlinde olmuştur. Kısacası, bu dönem, Göktürk Kağanlığı’nın hüküm sürdüğü dönemin sonuna kadar süren evreyi kapsar. Göktürkçenin en dikkat çeken özellikleri, kelime başlarındaki /t/ ve /k/ seslerinin henüz ötümlüleşmemiş; kelime içindeki /d/ sesinin ise sızıcılaşmamış olmasıdır.^[1]^[2] Bu dönemde Türkçedeki asli uzunlukların belirtileri hâlâ gözlemlenebilir durumdadır.^[3]

Söz varlığı[değiştir | kaynağı değiştir]

Eski Türkçenin bu alt döneminin söz varlığı, bilim dünyasınca bulunan eserlerden tespit edilmiştir. Tespit edilen metinlerin söz varlığının büyük çoğunluğu Türkçe kökenli sözleri içermekle birlikte^[4] Türk dilleri araştırmacısı Mehmet Ölmez'e göre yaklaşık %20'si Göktürklere komşu kültürlerden alıntılanmıştır.^[5] Ölmez alıntı kelimelerin başta Çince olmak üzere Soğdca, Moğolca ve Tibetçe gibi dillerden geldiği sonucuna ulaşmıştır.^[5] Göktürkçe, ardılı Eski Uygurcaya kıyasla çok daha az sayıda Soğdca sözcük içermekte, ancak daha fazla Çince kökenli kelime ihtiva etmektedir. Bu Eski Uygurların Maniheizmi benimsemesine bağlanmıştır.^[6]

Yazı[değiştir | kaynağı değiştir]

Göktürkçe denilen dönem, Orhun alfabesi ile kayda alınmıştır. Bu alfabede 38 harf vardır. Bunlardan dördü ünlü, otuz dördü de ünsüzdür. Beş tane de harf bileşiği vardır: lt, ny, nç, nt, ng. Göktürkçede harfler birbirlerine bitişik yazılmamışlardır; kelimeler, aralarına üst üste iki nokta (:) konularak ayrılmıştır. Sözcük başında ve içinde de ünlüler yazılmamıştır. Buna karşılık sözcük sonundaki ünlüler daima belirtilmiştir.

Orhun alfabesinin kökeni konusunda değişik görüşler ileri sunulmuştur. Kimi Türkolog ve dil bilimciler bu alfabenin Run harflerinden ya da Asur, Likya, Hitit alfabelerinden türetildiği görüşünü savunmuşlardır. Bazı diğer bilim adamları da Türk damgalarından doğduğu görüşünü benimsemişlerdir.^[1] Göktürk Yazıtları'ndaki harfleri çözmeyi başaran bilim insanı, Danimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen'dir.

Göktürk (Orhun) Alfabesi
Kullanım			Latin harf çevirisi (transliterasyon) ve IPA çevriyazısı (transkripsiyon)
Ünlüler			A,E		/a/, /e/
			I,İ		/ɯ/, /i/, /j/
			O,U		/u/, /o/, /w/
			Ö,Ü		/ø/, /y/, /w/
Ünsüzler	Ünlü Uyumu	(¹) — Kalın, (²) — İnce ünlüler ile	B¹ (ab)	/b/	B² (eb)	/b/
			D¹ (ad)	/d/	D² (ed)	/d/
			G¹ (ag)	/g/	G² (eg)	/g/
			L¹ (al)	/l/	L² (el)	/l/
			N¹ (an)	/n/	N² (en)	/n/
			R¹ (ar)	/r/	R² (er)	/r/
			S¹ (as)	/s/	S² (es)	/s/
			T¹ (at)	/t/	T² (et)	/t/
			Y¹ (ay)	/j/	Y² (ey)	/j/
		Sadece (¹) — /q/ Sadece (²) — /k/	K (ak)	/q/	K (ek)	/k/
		Tüm ünlüler ile	-Ç		/ʧ/
			-M		/m/
			-P		/p/
			-Ş		/ʃ/
			-Z		/z/
			-NG (eñ)		/ŋ/
	Birleşik Sesler	+ Ünlü	İÇ, Çİ, Ç		/iʧ/, /ʧi/, /ʧ/
			IK, KI, K		/ɯq/, /qɯ/, /q/
			OK, KO, UK, KU, K	/oq/, /qo/, /uq/, /qu/, /q/	ÖK, KÖ, ÜK, KÜ, K	/øk/, /kø/, /yk/, /ky/, /k/
		+ Ünsüz	-NÇ		/nʧ/
			-NY		/ɲ/
			-LT		/lt/, /ld/
			-NT		/nt/, /nd/
Sözcük ayırma imi			yok
(-) — Sadece sözcük sonunda

Diğer Türk dilleri ile karşılaştırılması[değiştir | kaynağı değiştir]


GökTürkçe	Türkiye Türkçesi	Tuva Türkçesi	Kazak Türkçesi	Kaşkay Türkçesi	Kırımçak Türkçesi	Özbekçe	Azerbaycan Türkçesi
Bir	Bir	Bir	Bir	Bir	Bir	Bir	Bir
Eki	İki	İyi	Yeki	İki	Eki	Ikki	İki
Üç	Üç	Üş	Üş	Üç	Üç	Uch	Üç
Tört	Dört	Dört	Tört	Dört	Dort	To'rt	Dört
Beş	Beş	Beş	Bes	Beş	Beş	Besh	Beş
Altı	Altı	Aldı	Altı	Altı	Altı	Olti	Altı
Yeti	Yedi	Çedi	Jeti	Yedi	Yedi	Yetti	Yeddi
Sekiz	Sekiz	Ses	Segiz	Sekiz	Sekiz	Sakkiz	Səkkiz
Tokuz	Dokuz	Tos	Toğız	Dokuz	Tokuz	To'qqiz	Doqquz
On	On	On	On	On	On	O'n	On

Eserler[değiştir | kaynağı değiştir]

Metin örnekleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Göktürk Türkçesi
Üze teŋri basmasar, asra yer telinmeser, Türk bodun iliŋin törüŋin kim artatı udaçı erdi?^[7]
Türkiye Türkçesi
Üstten gök basmasa, altta yer delinmese, Türk milleti, ilini töreni kim bozabilecek idi?^[8]
Tuva Türkçesi
Üstten deer basbas bolza, aldından çer dejilbes bolza, Türk çonnarı, çurttun hooyluzun kım üreer?^[9]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Göktürkçe Alfabe Deneme Sayfası 25 Haziran 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Göktürkçe ve Göktürk Yazısı 23 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Göktürkçe Öğreniyorum - Görüntülü Dersler 31 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Göktürkçe Ses ve Şekil Bilgisi 20 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Orhun Yazıtları 31 Ağustos 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b "Göktürkçe Ses ve Şekil Bilgisi | Orhun Türkçesi | Göktürk Dönemi Türk Dili". Simit Çay Edebiyat Etkinlikleri. 3 Ocak 2021. 20 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2021.
^ Hunutlu, Ümit (30 Eylül 2018). "Türkçede "K- > G- ve T- > D- " Değişimleri ve Aykırılıkları Üzerine Düşünceler". Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (63): 161-186. doi:10.14222/Turkiyat3934. ISSN 1300-9052. ^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Başdaş, Cahit (1 Ocak 2006). "Türkiye Türkçesinde Asli Uzunluk Belirtileri". Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten. 52 (2004/2): 19-30. ISSN 0564-5050. ^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Yilmaz, Metin (2011). "Orhun yazıtlarının söz varlığı ile Çuvaşçanın söz varlığının fonetik açısından karşılaştırılması". Türk Dünyası Araştırmaları. 96 (191): 65-83. ISSN 0255-0644.
^ ^a ^b Olmez, Mehmet (1 Ocak 1999). "Foreign Elements in Old Turkic Inscriptions (3) // Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Öğeler (3)". Türk Dilleri Araştırmaları, 9: 59-65. 5 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2023.
^ Ayazlı, Özlem (1 Ocak 2020). "Soğdca Bazı Sözcüklerin Eski Uygurcadaki İmlası / Orthography of Some Sogdian Words in Old Uyghur Turkic". International Journal of Old Uyghur Studies. doi:10.46614/ijous.743040 . 5 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2023.
^ Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Kül Tigin Abidesi, Doğu Yüzü, Boğaziçi Yayınları, s. 16.
^ Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Kül Tigin Abidesi, Doğu Yüzü, Boğaziçi Yayınları, s. 17.
^ Yavuz TANYERİ, Göktürk Yazısı ve Orhun Türkçesi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2011, s. 134.

[simitcay.com-1] "Göktürkçe Ses ve Şekil Bilgisi | Orhun Türkçesi | Göktürk Dönemi Türk Dili". Simit Çay Edebiyat Etkinlikleri. 3 Ocak 2021. 20 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2021.

[2] Hunutlu, Ümit (30 Eylül 2018). "Türkçede "K- > G- ve T- > D- " Değişimleri ve Aykırılıkları Üzerine Düşünceler". Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (63): 161-186. doi:10.14222/Turkiyat3934. ISSN 1300-9052. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[3] Başdaş, Cahit (1 Ocak 2006). "Türkiye Türkçesinde Asli Uzunluk Belirtileri". Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten. 52 (2004/2): 19-30. ISSN 0564-5050. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[4] Yilmaz, Metin (2011). "Orhun yazıtlarının söz varlığı ile Çuvaşçanın söz varlığının fonetik açısından karşılaştırılması". Türk Dünyası Araştırmaları. 96 (191): 65-83. ISSN 0255-0644.

[:0-5] Olmez, Mehmet (1 Ocak 1999). "Foreign Elements in Old Turkic Inscriptions (3) // Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Öğeler (3)". Türk Dilleri Araştırmaları, 9: 59-65. 5 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2023.

[6] Ayazlı, Özlem (1 Ocak 2020). "Soğdca Bazı Sözcüklerin Eski Uygurcadaki İmlası / Orthography of Some Sogdian Words in Old Uyghur Turkic". International Journal of Old Uyghur Studies. doi:10.46614/ijous.743040 . 5 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2023.

[7] Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Kül Tigin Abidesi, Doğu Yüzü, Boğaziçi Yayınları, s. 16.

[8] Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Kül Tigin Abidesi, Doğu Yüzü, Boğaziçi Yayınları, s. 17.

[9] Yavuz TANYERİ, Göktürk Yazısı ve Orhun Türkçesi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2011, s. 134.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

g t d Göktürkler
Göktürk Kağanlığı	(Aşina Tuvu) Bumin Kağan İssik Kağan Mukan Kağan Taspar Kağan Amrak İşbara Kağan Baga Kağan Tulan Kağan (İstemi Yabgu) (İmparatoriçe Aşina) (Töremen Apa Kağan) (Türk Şad) (Tarduş Kağan)
Batı Göktürk Kağanlığı	Buyruk Kağan Arslan Taman Kağan Şikoey Kağan Tong Yabgu Kağan Bağatur Sepi Kağan Se-Yabgu Kağan Bağaşa Tulu Kağan İşbara Teriş Tunga Kağan Yukuk Kağan Ériş Kül Kağan İl-Kullıg İşbara Kağan Bağa Şad (Böri Şad) (Çorpan Tarkan) (Aşina Cuçi Kağan) (Tarduş Şad) (Aşina Tuçi)
Doğu Göktürk Kağanlığı	Yami Kağan Şipi Kağan Çula Kağan İl Kağan Çelebi Kağan Çebi Kağan Aşina Nişufu Aşina Funian (Chieh-she-shuai) (Aşide Beŋü) (Yinçü Kağan) (Tuli Kağan)
II. Doğu Göktürk Kağanlığı	İlteriş Kağan Kapgan Kağan İnel Kağan Bilge Kağan Yollıg Tigin - Ay Kağan Tengri Kağan Kutluk Yabgu Kağan İrteriş Kağan Ozmış Kağan (Bilge İşbara Tamgan Tarkan) (Altun Tamgan Tarkan) (Kulun Beg) (Kül Tigin) (Tonyukuk) (İl-İtmiş Bilge Kağatun)
Göktürk kültürü	Tengricilik Asena Ötüken Suyab Kurultay Eski Türkçe Eski Türk yazısı Orhun Yazıtları Orhun Vadisi Şoroon Bumbagar mezarı Ülüş sistemi Tonyukuk Yazıtı Ongin Yazıtı Altun Tamgan Tarkan Yazıtı Kara Budun Tang ordusunda Türkler On-ok Tuğluk uruğu
Savaşlar ve antlaşmalar	Göktürk İç Savaşı Göktürk-Sasani Savaşları (Birinci, İkinci, Üçüncü) Yen-Men Kalesi Kuşatması Göktürk-Cücen Savaşı Buhara Muharebesi Tang'ın Doğu Türklerine seferi Tang'ın Sir-Tarduş seferi Tang'ın Batı Türklerine seferi (Karaşehir, Karahoca, Kuçar, Batı Türklerinin ele geçirilmesi) Kerç Kuşatması Göktürk-Emevî Savaşları İnekler Gölü Savaşı Bolçu Muharebesi Iduk Baş Savaşı Ming Şa Muharebesi Bayırku Seferi Kargan Savaşı Salsu Muharebesi İrtiş Nehri Muharebesi Wei Nehri Antlaşması İli Nehri Antlaşması
Unvanlar	Kağan Şad Tegin Yabgu Batur Boyla Tudun Bey Hatun Tarkan İşad İlteber Çor
Aile	Göktürk Aile Ağacı Aşina Aşide

Göktürkçe nedir?, Göktürkçe anlamı nedir?, Göktürkçe ne demektir?