Engelli hakları hareketi, tüm engelli bireyler için eşit fırsatlar ve eşit haklar elde etmeyeçalışan küresel bir toplumsal harekettir.^[1][2][3]

Engelli hakları hareketi, dünyanın her yerinden engelli hakları savunucuları olarak da bilinen engelli aktivistlerinin örgütlenmelerinden oluşur. Bu aktivistler şu gibi ortak hede

Makale serilerinden
Hak
Kuramsal ayrımlar Alacak hakları ve serbestlik hakları Aynî haklar Bireysel ve grup hakları Doğal haklar Negatif ve pozitif haklar
İnsan hakları Sivil haklar Ekonomik, sosyal ve kültürel haklar Üç nesil
Sahibine göre haklar Alacaklar Anneler Azınlıklar Babalar Bitkiler Ceninler Çocuklar Hastalar Hayvanlar Engelliler Erkekler Gençler İnsanlar İşçiler Kadınlar Krallar LGBT Öğrenciler Silahlar Şüpheli ve sanık hakları Tüketiciler Uluslararası Yaşlılar Yazarlar Yerliler
Diğer hak grupları Sivil haklar Dijital Dil hakları Meşru müdafaa Mülkiyet Self determinasyon Üreme Telif
g t d

f ve talepler üzerinde birlikte çalışırlar: mimari, ulaşım ve fiziksel çevrede erişilebilirlik ve güvenlik; bağımsız yaşamda eşit fırsatlar, istihdamda adalet, eğitim ve barınma; ayrımcılık, istismar, ihmal ve diğer hak ihlallerinden korunma^[4] Engelli hakları aktivistleri, engelli insanların diğer vatandaşlar gibi hayatlarını yaşamalarını engelleyen kurumsal, fiziksel ve toplumsal engelleri yıkmak için çalışmaktadır.^[5]

Engelli hakları karmaşık bir konudur. Bunun nedeni, farklı sosyo-politik, kültürel ve yasal bağlamlarda engelli bir kişinin haklarının çeşitli şekillerde ihlal edilebilmesidir. Örneğin, engelli bireylerin karşılaştığı ortak bir engel istihdamla ilgilidir. Özellikle, işverenler genellikle engelli bireylerin iş görevlerini etkin bir şekilde yerine getirebilmeleri için gerekli düzenlemeleri sağlamaya isteksiz veya yetersizdir.^[6]

Engellilik engelleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Engellilik hakları modellemelerinden biri olan toplumsal model, engelliliğin bir kişinin sahip olduğu engelden ziyade toplumun organize edilme biçiminden kaynaklandığını öne sürer. Bu model, toplumdaki engellerin "yetenekçilik" nedeniyle yaratıldığını savunur. Bu engeller ortadan kaldırıldığında, engelli bireyler toplumda bağımsız ve eşit bireyler haline gelebilirler.

Üç ana engel türü vardır:^[7]

1. Tutumsal engeller: Engelli bireylerle bir şekilde ilişki kurarken yalnızca sahip oldukları engeli gören kişiler tarafından yaratılır. Bu tutumsal engellere zorbalık, ayrımcılık ve korku yoluyla tanık olunabilir. Bu engeller, engelli bireylerden düşük beklentileri içerir. Bu engeller diğer tüm engellere de katkıda bulunur.^[7][8][9] Düşük ve orta gelirli ülkelerde engelli bireylere yönelik tutumlar daha da aşırı olabilir.^[10]
2. Çevresel engeller: Erişilemeyen ortamlar, ister doğal ister inşa edilmiş olsun, kapsayıcılığa engel teşkil ederek engellilik yaratır.
3. Kurumsal engeller: Engelli ayrımcılığına sebep olan birçok yasa, politika, uygulama veya stratejiyi içerir.,

Diğer engeller şunları içerir: içselleştirilmiş engeller (engelli insanlardan düşük beklentiler, öz güvenlerini ve arzularını zedeleyebilir), yetersiz veri ve istatistikler, engelli insanların katılım ve danışma eksikliği.

Sorunlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Fiziksel engelliler[değiştir | kaynağı değiştir]

Son yıllarda fiziksel engelleri ortadan kaldırmak için yapılan en görünür değişikliklerden bazıları, şehir sokakları, kamu binaları ve tuvaletler gibi halka açık alanlara erişimdir. Dünyanın bazı bölgelerinde asansörlerin, otomatik kapıların, geniş kapı ve koridorların, erişim platformlarının, tekerlekli sandalye rampalarının, kaldırım kesintilerinin ve rampa veya asansör bulunmayan yerlerde gereksiz basamakların kaldırılmasıyla, tekerlekli sandalye kullananlar ve diğer hareket kısıtlılığı olan kişilerin kaldırımları ve toplu taşımayı daha kolay ve güvenli bir şekilde kullanmalarına izin verilmektedir.

Görme engelliler[değiştir | kaynağı değiştir]

Renk görme eksikliği olan kişiler, belirli renkleri ayırt edemedikleri için düzenli olarak örtük ayrımcılıkla karşı karşıyadır. 2010 yılında Portekiz'deki Minho Üniversitesi'nden Profesör Miguel Neiva, renkleri ayırt etmekte güçlük çeken kişilere renkleri belirtmek için Coloradd adı verilen geometrik şekilli kod işaretleri sistemini geliştirmiştir.^[11]

Zihinsel ve gelişimsel engelliler[değiştir | kaynağı değiştir]

Kişilik hakları ve diğer insanlar ile eşit muamele görmek gibi temel insan haklarına sahip olmak, zihinsel ve gelişimsel engelli bireylerin mücadelelerinin merkezinde yer alır. 1960'larda kurulan öz savunuculuk hareketinin en önemli odak noktası, zihinsel ve gelişimsel engelli bireyleri kurumlardan çıkarıp topluma kazandırmaktır.^[12] Bir diğer önemli alan ise, bu bireylerin en azından asgari ücret ödeyen entegre iş yerlerinde çalışma imkanına kavuşturulmasıdır. ABD'de halen, zihinsel ve gelişimsel engelli bireyleri korunan iş yerlerinde asgari ücretin altında ücretlendirmek yasal olarak mümkündür.^[13] Ayrıca, birçok zihinsel ve gelişimsel engelli kişi üzerinde vesayet kurulmakta ve hayatları ile ilgili kendi kararlarını vermelerine izin verilmemektedir.^[14]

Devam eden bir diğer sorun ise, zihinsel ve gelişimsel engelli bireylerin insan olarak görülmemesidir. Bu durum, öz savunuculuk hareketinde hala bir slogan ve yaygın kurum adı olarak kullanılan "Önce İnsan" (People First) ifadesinin ortaya çıkmasına neden olmuştur.^[15] Öz savunucular ayrıca, "geri zekâlı" kelimesini ortadan kaldırmayı amaçlayan "G-Kelimesi" Kampanyası'nda yer almaktadırlar.^[16] Bu bağlamda, öz savunucular, The Arc isimli kuruluşun adının değiştirilmesi için de başarılı bir şekilde mücadele etmişlerdir.

Otizm hakları hareketi[değiştir | kaynağı değiştir]

Otizm hakları hareketi, otizm spektrumunu tedavi edilmesi gereken bir bozukluk olarak görmektense, insan beynindeki doğal varyasyonların bir sonucu olarak gören ve nöroçeşitlilik kavramını vurgulayan bir sosyal harekettir.^[17] Otizm hakları hareketi, daha fazla otistik davranış kabulü; otistik olmayan akranların davranışlarını taklit etmekten ziyade başa çıkma becerilerine odaklanan terapiler;^[18] otistik insanların kendi şartlarına göre sosyalleşmelerine izin veren sosyal ağların ve etkinliklerin oluşturulması;^[19] ve otistik topluluğunun bir azınlık grubu olarak tanınması gibi çeşitli hedefleri savunur.^[18][20]

Otizm hakları veya nöroçeşitlilik savunucuları, otizm spektrumunun öncelikle genetik olduğuna ve insan genomunun doğal bir ifadesi olarak kabul edilmesi gerektiğine inanırlar. Bu bakış açısı, tıbbi bakış açısı olan otizmin genetik bir kusurdan kaynaklandığı ve otizm geni veya genlerine yönelik olarak ele alınması gereken bir sorun olduğu fikrinden farklıdır ^[17]

Hareket tartışmalıdır. Otizmli aktivistlere yöneltilen yaygın bir eleştiri, çoğunluğunun "yüksek işlevli" otizmli veya Asperger sendromuna sahip olması ve "düşük işlevli" otistiklerin görüşlerini temsil etmemesi yönündedir.^[20]

Ruh sağlığı sorunları olan kişiler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ruh sağlığı engelli hakları savunucuları, esas olarak bireyin kendi kaderini tayin etme ve bağımsız yaşama yeteneğine odaklanır.^[21]

Engelli hakları hareketinin önemli bir hedefi, birey arzu ederse, yatılı kurumlarda kalmak yerine maaşlı asistan desteği ile bağımsız bir hayata sahip olma hakkıdır. Bu hedef, benzer şekilde bağımsız yaşam ve öz savunuculuk hareketlerinin de temel amacıdır. Bu hareketler en çok zihinsel engelli ve akıl sağlığı bozukluğu olan kişilerle ilişkilendirilir. Bu hareketler, engelli bireylerin toplumda daha aktif katılımcılar olarak yaşamaları için destek olmuşlardır.^[22]

İstihdam ve eğitime erişim[değiştir | kaynağı değiştir]

İstihdam ve eğitime erişimi de engelli hakları hareketinin ana odak noktalarından biri olmuştur. Daha önce yapamadıkları işleri yapmalarını sağlayan uyarlamalı teknolojiler, istihdama erişim ve ekonomik bağımsızlığı sağlamaya yardımcı olur. Sınıfta erişim sağlanması, engelli bireyler için eğitim fırsatlarını ve bağımsızlığı artırmaya yardımcı olmuştur.

Ayrımcılık ve istismardan korunma[değiştir | kaynağı değiştir]

Engelli hakları hareketinin önemli hedeflerinden biri de istismar, ihmâl ve hak ihlallerinin önlenmesidir. İstismar ve ihmâl; uygunsuz tecrit ve kısıtlama, personel ve/veya hizmet sağlayıcılar tarafından uygunsuz güç kullanımı, tehdit, taciz ve/veya personelden veya hizmet sağlayıcılardan misilleme, yetersiz beslenme, giyim ve/veya sağlık ve ruh sağlığı bakımı sağlanamaması, temiz ve güvenli bir yaşam ortamı sunulamaması ve engelli bireyin fiziksel ve psikolojik iyiliği için ciddi tehdit oluşturan diğer sorunları kapsar. Hasta haklarının ihlalleri ise tedavi için bilgilendirilmiş onam alınmaması, tedavi kayıtlarının gizliliğinin korunamaması, iletişim ve başkalarıyla ilişki kurma hakkının uygunsuz şekilde kısıtlanması ve diğer hak kısıtlamalarını içerir.

Engelli hakları hareketi sayesinde, 1970'lerden 1990'lara kadar pek çok ülkede önemli engelli hakları yasası çıkarılmıştır.^[23]

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Independent Living Resources
• National Organization on Disability
• Society for Disability Studies
• Lives Worth Living site for Independent Lens on PBS
• The Disability Rights Movement An online exhibition from the National Museum of American History

Further reading[değiştir | kaynağı değiştir]

• Colker, Ruth and Milani, Adam. Everyday Law for Individuals with Disabilities (Paradigm Publishers, 2005). 978-1-59451-145-5
• Fleischer, Doris Zames and Zames, Frieda. The Disability Rights Movement: From Charity to Confrontation (Temple University Press, 2nd Edition, 2011). 978-1-4399-0743-6
• Johnson, Mary and The Ragged Edge Online Community. Disability Awareness - do it right! Your all-in-one how-to guide (The Advocado Press, 2006). 978-0-9721189-1-0
• Longmore, Paul, K. and Umansky, Laurie, editors, The New Disability History: American Perspectives (New York University Press, 2001). 978-0-8147-8564-5
• O'Brien, Ruth. Crippled Justice: The History of Modern Disability Policy in the Workplace (University Of Chicago Press, 2001). 978-0-226-61659-9
• Pelka, Fred. (1997). The ABC-CLIO Companion to the Disability Rights Movement. Santa Barbara CA: ABC-CLIO. 978-0-87436-834-5
• Pelka, Fred. (2012). What We Have Done: An Oral History of the Disability Rights Movement. Amherst, Boston MA: University of Massachusetts Press. 978-1-55849-919-5
• The Regents of the University of California. The Disability Rights and Independent Living Movement (Berkeley, CA: The University of California Berkeley, 2001). Web. Copyright © 2007 The Regents of the University of California. All rights reserved. Document maintained on server: www.lib.berkeley.edu/ by The Bancroft Library. www.bancroft.berkeley.edu/collections/drilm/aboutus/project.html 16 Ağustos 2004 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Shapiro, Joseph P. (1993). No Pity: People with Disabilities Forging a New Civil Rights Movement. New York: Times Books 978-0-8129-2412-1
• Stroman, Duane. (2003). The Disability Rights Movement: From Deinstitutionalization to Self-Determination. University Press of America. 978-0-7618-2480-0
• Vega, Eugenio (2022) Crónica del siglo de la peste. Pandemias, discapacidad y diseño. Madrid, Experimenta Libros. 978-84-18049-73-6
• Williamson, Bess (2019). Accessible America. A History of Disability and Design. New York University Press. 978-1-4798024-94

Kanyakça[değiştir | kaynağı değiştir]