Diyarbakır Kalesi

Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzaj Alanı
UNESCO Dünya Mirası
Konum	Türkiye
Kriter	Kültürel: iv
Referans	1488
Tescil	2015 (39. oturum)
Bölge	Avrupa ve Kuzey Amerika
Koordinatlar	37°54′39.1″K 40°13′38.2″D / 37.910861°K 40.227278°D

Diyarbakır Kalesi veya Diyarbakır surları, Diyarbakır'ın Sur ilçesinde yer alan tarihî bir yapı. İç kale ve dış kale olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır.^[1] Surlardaki ana girişler Dağ Kapı (Harput Kapısı), Urfa Kapı (Rum Kapısı), Mardin Kapı (Tell Kapı) ve Yeni Kapı (Dicle-Irmak-Şat Kapı)'dır.^[1]^[2] Yaklaşık dokuz bin yıllık olan surlar, Çin Seddi'nin ardından dünyadaki en uzun ve geniş savunma duvarıdır.^{[daha iyi kaynak gerekli]}^[3]^[4] 2000'de yapıyı Dünya Mirası Geçici Listesi'ne dahil eden^[1]^[2] UNESCO, 2015'te ise Dünya Mirası olarak tescil etti.^[5] Ayrıca Diyarbakır'ın çok eski yapısı olan Keçi Burcu da Sur ilçesinde yer almaktadır. Surlar, İç ve Dış Kale olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır.

2023 Kahramanmaraş depremlerinde kalenin surları hasar görmüştür.

Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Matrakçı Nasuh tarafından 16. yüzyılda çizilen haritada şehir, surlarla çevrilmektedir.

Çin Seddinden sonra dünyanın en uzun, en geniş ve sağlam surlarından biri olduğu kabul edilir.^[6] Diyarbakır surlarını ilk olarak kimin, hangi dönemde yaptırmaya başladığı bilinmemektedir ancak İç Kale'nin şehrin ilk yerleşme yeri olduğu sanılıyor.^[7] Kaynaklarda, kentin Roma dönemi öncesi hakkında, MÖ 2000'li yıllarda bölgede Hurrilerin yaşadığı, Hurri kentinin surla çevrili olduğu, MÖ 9. yüzyılda Bit-Zamani kabilesinin başkenti olduğu dönemde ise eski surun onarıldığı dışında bir bilgi bulunmamaktadır.^[8] Roma dönemindeki müdahalelerin Miladi 330-338 ve 349 yıllarında olduğuna dair üç ayrı bilgi bulunmaktadır.^[8]

Sur çatışmaları[değiştir | kaynağı değiştir]

2015-16 Sur çatışmaları sırasında Suriçi tampon bölge dışında UNESCO Miras Alanı olan Diyarbakır surları ve burçlarının zarar gördüğü, Yenikapı, Keçi Burcu ve 63 no'lu Fındık Burcu üzerine beton dökülerek bayrak direği ankraj edildiği, Mervaniler eseri olan Keçi Burcu'na portatif tuvalet yapıldığı ve atık su kanalının çörtene bağlandığı için atık suyun doğrudan burç duvarlarına aktığı Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzajı Alan Yönetim Başkanlığı tarafından hazırlanan Hasar Tespit Raporu'nda belirtilmiştir.^[9] Ayrıca sur duvarları ve tarihi kapıların bulunduğu alanlar güvenlik noktası olarak kullanılmıştır.^[9] Isınmak için yakılan ateşin sur duvarlarına temas etmesi sonucu sur duvarlarında is oluşmuştur.^[9] Ayrıca burçlar arasındaki boşluklara Bilim Kurulunun onayı alınmadan surların bütünlüğünü bozan beton bloklar yerleştirilmiştir.^[9]

Mimarisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Surlar, şehrin batısında bulunan eski yanardağ Karacadağ’dan akan kalın bazalt tabakaya uygun olarak kalkan balığı şeklindedir.^[10]

Temel yapı malzemesi olarak, yörede yaygın olarak bulunan bazalt taşı kullanılmıştır.^[11] Fiziksel özellikler ve bileşim açısından dönemlere göre farklılıklar izlenmekle birlikte, surlarda kullanılan ana malzemeler taş, tuğla ve harçtır.^[12] Topoğrafyaya uygun olarak inşa edilen surların yüksekliği 10-12 metre, genişliği 3-5 metredir.^[11] Diyarbakır'ın Sur içindeki yerleşiminin alanı, son ölçümlere göre, kuzey–güney doğrultusunda 1040 m, doğu–batı doğrultusunda 1400 m olan bir ana koordinatla belirlenir.^[13] Kuzey–güney yönünde oval bir şekle sahip olan surlar yaklaşık 5 km uzunluğundadır.^[8] Aşamalı olarak inşa edilen ve değişik dönemlerde onarılmış olan surlarda 82 adet burç bulunmaktadır.^[12] Genellikle yarım daire ya da çokgen biçime sahip olan burçların, surun Dicle vadisine bakan bölümlerindeki örnekleri çoğunlukla dört köşelidir.^[12] Burçların iç çeperlerinde yer alan kapıların yanlarında, surların üst kotlarına ulaşmak üzere yapılmış birer adet merdiven bulunur; burçlar genellikle 2 ya da 3-4 katlı olup üst örtüde kubbe, kemer ve tonozlar kullanılmıştır.^[12]

Burçları[değiştir | kaynağı değiştir]

Keçi Burcu'nun uzaktan görünümü

Diyarbakır surlarının toplamda 82 burcu vardır. Dağ Kapı ya da diğer adıyla Harput Kapı Burcu, Turizm Bakanlığı’na bağlı Turizm Bürosu ve Devlet Güzel Sanatlar Galerisi olarak kullanılmaktadır ve doğu ile batı burçları üzerinde bezemeler ve hayvan desenleri yer alır.^[14] Geçmişte kentin önemli girişlerinden biri olan bu kapının dış çeperi bir avlu duvarı ile sınırlandırılarak, denetimli bir açık alan haline dönüştürülmüştür; dolayısıyla Dağ Kapı artık kente giriş veren kapılarından biri değildir.^[14] 1978'de onarılan Dağ Kapı burçları yapısal açıdan iyi durumda gözükmekle birlikte; burçların dış çeperlerinin taş kaplama avlu ile birleştiği kesimlerde, yerden yaklaşık 60–70 cm yüksekliğe ulaşan bölümlerde yerden yükselen neme bağlı olarak tuzlanma, renk değişimi, yüzey aşınması, çatlakların oluşması gibi sorunlar gözlenir.^[14] Doğu kısmı onarılan bu burcun, batı kısmı ciddi yapısal sorunlar vardır.^[15] Tek Beden Burcu, surun imar çalışmaları ile yıkılarak kesintiye uğradığı bölümde Dağ Kapı ile Tek Kapı burçları arasında yer alır ve yapısal durumu iyidir.^[15] Onarılmıştır ve günümüzde satış mekânı olarak kullanılır.^[16] Tek Kapı Burcu, kente giriş almak için surlara geç dönemde eklenmiştir.^[15] Diyarbakır surları içinde en görkemli burçlardan olan Evli Beden Burcu ya da diğer adıyla Benusen Burcu, Artuklu dönemine ait zengin kitabe ve bezemeleri ile diğerlerinden ayrılmaktadır.^[17] Artuklu hükümdarı Melik Salih adına 1208 yılında Mimar Cafer Oğlu İbrahim tarafından yapılmıştır.^[18] Burcun temeli özgününde kademeli bir ‘mahmuz’ ile desteklenmiştir ve mahmuz üzerinde de bazı kitabeler yer alır.^[17] Yedi Kardeş Burcu, Artuklu hükümdarı Melik Salih adına 1208 yılında Mimar İbrahim oğlu Yahya tarafından tamamı bazalt kesme taştan yapılmıştır.^[18] Selçukluların sembolü olan çift başlı kartal, aslan kabartmaları ve kitabeler işlenmiştir ve burç, silindirik bir plana sahiptir.^[18] Yedi Kardeş Burcu'nda farklı dönemlerde yapılan müdahalelerle surun alt bölümlerinde boşalmalar oluşmuştur.^[19] Yedi Kardeş burcu bitişiğinde bulunan Nur Burcu, Selçuklu Hükümdarı Melik Şah tarafından 1089 yılında yaptırılmıştır.^[18] Selçuklular'a ait semboller koşan at figürleri, aslanlar, kadın ve geyik şekilleri işlenmiştir.^[18] On bir kemeri bulunan ve iki kattan oluşan^[20] Keçi Burcu, mimari özellikleri ve içindeki mekanları ile diğer burçlardan farklıdır^[21] ve surlar üzerinde bulunan burçların en büyüğü ve en eskisidir.^[20] Burcun içinde üç neften oluşan, üstü kolonlara oturan kemerlerle taşınan tuğla tonozlarla kapalı çok nitelikli bir mekan bulunmaktadır.^[21] Bizanslılar döneminde farklı bir işlevle Şemsi Tapınağı olarak kullanıldığı bilinmektedir.^[20] İnşa tarihi bilinmemekle beraber 1223 yılında Mervanoğulları tarafından onarılmıştır.^[20] Selçuklu Burcu, Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah'ın kendi malından yapılmasını buyurmuş ve bina ustası Selame oğlu Urfalı Muhammed tarafından 1088 yılında yapılmıştır.^[20]

Kapıları[değiştir | kaynağı değiştir]

Diyarbakır'ın dört kapısını gösteren harita

Surların; Dağ Kapı, Urfa Kapı, Yeni Kapı ve Mardin Kapı adında dört önemli kapısı bulunmaktadır. Kentin kuzeyinde yer alan Dağ Kapı, iki silindirik burç arasında yer almaktadır.^[22] Mardin Kapı, surların güney tarafında yer alır. Urfa Kapı, kentin batısında yer almaktadır. Kapı üzerinde yer alan bir kitabeye göre, Artuklu döneminde Hükümdar Sultan Mehmet tarafından onarılmış ve üzerinde insan ve hayvan figürleri bulunan demir kapı kanatları eklenmiştir.^[22] Osmanlı döneminde saltanat kapısı olarak işlev görmüş ve padişahın sefer zamanlarında açılıp sonrasında kapalı tutulduğu söylenmektedir.^[22] Kentin doğusunda yer alan ve Su Kapısı olarak da anılan Yeni Kapı, basık kemerli ve tek girişli olup kenti Dicle Nehri'ne bağlar.^[23]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel

^ ^a ^b ^c "Diyarbakır Kalesi ve Surları (Diyarbakır)". Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü. 17 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2015.
^ ^a ^b "The Citadel and the Walls of Diyarbakir" (İngilizce). UNESCO. 4 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2015.
^ "Diyarbakır Surları". Zaman. 1 Temmuz 2007. 23 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2015.
^ "Surlar". Diyarbakır İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 22 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2015.
^ "Diyarbakır Fortress and Hevsel Gardens Cultural Landscape". UNESCO. 6 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2015.
^ Çidam 2007, s. 82.
^ Çidam 2007, s. 31.
^ ^a ^b ^c Aksu 2017, s. 116.
^ ^a ^b ^c ^d "SURİÇİ ÇATIŞMALAR SONRASI KÜLTÜREL MİRAS HASAR TESPİT RAPORU" (PDF). Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzajı Alan Yönetim Başkanlığı. 9 Haziran 2016. 17 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2020.
^ Çelik, Recep (2017). "Diyarbakır tarihi Sur Bölgesinin yeraltısuyu potansiyelinin incelenmesi". s. 321. 3 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2020.
^ ^a ^b Aksu 2017, s. 115.
^ ^a ^b ^c ^d Şahin Güçhan et al., s. 28.
^ Aksu 2017, s. 115-116.
^ ^a ^b ^c Şahin Güçhan et al., s. 32.
^ ^a ^b ^c Şahin Güçhan et al., s. 30.
^ Şahin Güçhan et al., s. 30-31.
^ ^a ^b Şahin Güçhan et al., s. 34.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Özçelik 2011, s. 13.
^ Şahin Güçhan et al., s. 39.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Özçelik 2011, s. 14.
^ ^a ^b Şahin Güçhan et al., s. 37.
^ ^a ^b ^c Özçelik 2011, s. 15.
^ Özçelik 2011, s. 16.

Genel

Aksu, Recep (2017). Diyarbakır Ve Çevresinde Kültür Turizmi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
Çidam, Feride Burcu (2007). Diyarbakır Kent Dokusunun Turizm Ve Rekreasyon Kaynaklarının Peyzaj Mimarlığı Açısından Değerlendirilmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
Şahin Güçhan, Neriman; Ünay, Ali İhsan; Böke, Hasan; Gökçe, Fuat. "DÝYARBAKIR KENT SURLARI KORUMA SORUNLARI" (PDF). 17 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 23 Şubat 2020.
Özçelik, Metin (2011). Diyarbakır Merkez Maddi Kültür Varlıkları. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Sur İlçesi Gezi Rehberi 13 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – T.C. Sur Kaymakamlığı

[kulturvarliklari-1] "Diyarbakır Kalesi ve Surları (Diyarbakır)". Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü. 17 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2015.

[unesco-2] "The Citadel and the Walls of Diyarbakir" (İngilizce). UNESCO. 4 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2015.

[3] "Diyarbakır Surları". Zaman. 1 Temmuz 2007. 23 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2015.

[4] "Surlar". Diyarbakır İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. 22 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2015.

[5] "Diyarbakır Fortress and Hevsel Gardens Cultural Landscape". UNESCO. 6 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2015.

[FOOTNOTEÇidam200782-6] Çidam 2007, s. 82.

[FOOTNOTEÇidam200731-7] Çidam 2007, s. 31.

[FOOTNOTEAksu2017116-8] Aksu 2017, s. 116.

[rapor-9] "SURİÇİ ÇATIŞMALAR SONRASI KÜLTÜREL MİRAS HASAR TESPİT RAPORU" (PDF). Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzajı Alan Yönetim Başkanlığı. 9 Haziran 2016. 17 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2020.

[10] Çelik, Recep (2017). "Diyarbakır tarihi Sur Bölgesinin yeraltısuyu potansiyelinin incelenmesi". s. 321. 3 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2020.

[FOOTNOTEAksu2017115-11] Aksu 2017, s. 115.

[FOOTNOTEŞahin_GüçhanÜnayBökeGökçe28-12] Şahin Güçhan et al., s. 28.

[FOOTNOTEAksu2017115-116-13] Aksu 2017, s. 115-116.

[FOOTNOTEŞahin_GüçhanÜnayBökeGökçe32-14] Şahin Güçhan et al., s. 32.

[FOOTNOTEŞahin_GüçhanÜnayBökeGökçe30-15] Şahin Güçhan et al., s. 30.

[FOOTNOTEŞahin_GüçhanÜnayBökeGökçe30-31-16] Şahin Güçhan et al., s. 30-31.

[FOOTNOTEŞahin_GüçhanÜnayBökeGökçe34-17] Şahin Güçhan et al., s. 34.

[FOOTNOTEÖzçelik201113-18] Özçelik 2011, s. 13.

[FOOTNOTEŞahin_GüçhanÜnayBökeGökçe39-19] Şahin Güçhan et al., s. 39.

[FOOTNOTEÖzçelik201114-20] Özçelik 2011, s. 14.

[FOOTNOTEŞahin_GüçhanÜnayBökeGökçe37-21] Şahin Güçhan et al., s. 37.

[FOOTNOTEÖzçelik201115-22] Özçelik 2011, s. 15.

[FOOTNOTEÖzçelik201116-23] Özçelik 2011, s. 16.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

g t d Türkiye'deki Dünya Mirasları
Akdeniz	Ksanthos-Letoon
Doğu Anadolu	Ani Antik Kenti Arslantepe Höyüğü
Ege	Afrodisias Efes Hierapolis-Pamukkale Pergamon Çok Katmanlı Kültürel Peyzaj Alanı
Güneydoğu Anadolu	Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzaj Alanı Göbeklitepe Nemrut Dağı
İç Anadolu	Çatalhöyük Neolitik Kenti Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası Göreme Millî Parkı ve Kapadokya
Karadeniz	Hattuşaş: Hitit Başkenti Safranbolu Şehri
Marmara	Bursa ve Cumalıkızık: Osmanlı İmparatorluğu'nun Doğuşu İstanbul'un Tarihî Alanları Selimiye Camii ve Külliyesi Troya Antik Kenti

Diyarbakır Kalesi nedir?, Diyarbakır Kalesi anlamı nedir?, Diyarbakır Kalesi ne demektir?