Deinocheirus Yaşadığı dönem aralığı: 70 myö Maastrihtiyen  PreЄ Є O S D C P T J K Pg N ↓
Japonya'da sergilenen yeniden yapılmış iskeleti
Biyolojik sınıflandırma
lem: Animalia Şube: Chordata Klad: Dinosauria Klad: Saurischia Klad: Theropoda Klad: †Ornithomimosauria Familya: †Deinocheiridae Cins: †Deinocheirus Osmólska & Roniewicz, 1970
Tip tür
†Deinocheirus mirificus Osmólska & Roniewicz, 1970

Deinocheirus (anlamı: olağandışı korkunç el) Geç Kretase'de (70 milyon yıl önce) bugünkü Moğolistan'da yaşamış ornithomimozor kladından bir teropod dinozor cinsidir. Moğolistan'ın erken Maastrihtiyen yaşlı Nemegt Oluşumu'ndan bilinen bu dinozor cinsi tek bir tür içerir (D. mirificus). Bu canlının en dikkat çekici özelliği olağanüstü büyük kollarıdır ve cins adı bu özelliğine atıfta bulunur.

Keşif ve adlandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

9 Temmuz 1965 gününde Zofia Kielan-Jaworowska adlı Polak paleontolog tarafından Gobi çölü Nemegt formasyonunun Altan Ula III alanında bir fosil bulunmuştur. Zofia Polonyadan gelen bir araştırma ekibindendi ve bu ekibe Moğol paleontologlar da eşlik ediyorlardı. Bu bilimsel etkinlik Polonya Bilimler Akademisi ve Moğolistan Bilimler Akademisi tarafından organize ediliyordu. 9-11 Temmuz tarihleri arasında kalıntılar kazıldı ve bir kamyonla taşındı. Sonunda 1968 yılında yayımlanan raporda yeni bir teropod ailesini temsil eden kalıntılar duyurulmuş oldu.^[1]

Deinocheirus cins adı, dinozorun çok büyük kollarına işaret eder ve Antik Yunanca δεινός / deinós (“olağandışı korkunç”) and χείρ / cheir (“el”) sözcüklerinin birleşmesiyle oluşur. Tür adı mirificus ise Latince (“göz kamaştırıcı”) anlamına gelmektedir.^[2]

Bu canlıya ait ek kalıntılar da ortaya çıkarılmıştır. Bu kalıntılar başsız iki fosil örneğiydi ve sırasıyla 2006 ve 2009 yıllarında bulundular ve MPC-D 100/127 ve MPC-D 100/128 adlarını aldılar. Bir fosil numunenin daha önce fosil avcıları tarafından yağmalandığı anlaşıldı,^[3] kafatası, el ve ayak kemikleri çalınmıştı. Bu kalıntıların kara borsa yoluyla Kraliyet Belçika Doğa Bilimleri Enstitüsü'ne geldiği bulundu. Koreli ve Moğol bir ekip kuruldu ve bu fosillerin yağmalanan numuneye ait olup olmadığı araştırıldı. Avcıların bıraktığı tek bir ayak parmağı kemiğinden yola çıkılarak çalınan materyallerinde MPC-D 100/127'ye ait olduğu kararlaştırılmıştı. Tekrar toplanan kalıntılarla her iki örnek de daha kapsamlı bir içeriğe kavuştu.^[1][4]

Açıklama[değiştir | kaynağı değiştir]

Deinocheirus çok uzun bir süre en gizemli dinozorlardan biri olarak kaldı. 2006 yılına kadar bu canlının fosil materyalleri sadece iki tam kol, birkaç kaburga ve omurgadan oluşmaktaydı. Kolların boyutu oldukça büyüktür, 2.4 m uzunluğa sahiptir ve ellerdeki pençeleri 25 cm kadardır. İlk fosil örnekler 1965'te güney Moğolistan'da çıkarıldı. Bu dinozorun kolları ornithomimosaur kladındaki dinozorların kollarına çok benzemektedir. 2006 yılında keşfedilen fosillerden bilinen iki yeni örnek, 2014'te bu hayvanın morfolojisini tamamlamayı olanaklı kılmıştır. Yine de Deinocheirus 11 metreyi aşan uzunluğu, 6 tonu bulan ağırlığının yanı sıra kısa arka bacakları, uzun sırt omuru dikenleri ve dişsiz ördeğimsi gagasıyla hafif morfolojiye sahip değildir. Dişsiz gagası ise hepçil bir beslenme biçimini ortaya koymaktadır ve canlının midesinde su canlıları ve ot kalıntılarının yanı sıra çok sayıda gastrolite rastlanmıştır. Gregory S. Paul'a göre Deinocheirus'un 11 metre uzunluğunda ve 5 ton kadar ağırlıkta olduğunu öne sürmüştür.^[1][5]

Ayrıca görece düz ve geniş ayak yapıları da Deinocheirus'un bataklığa benzer nemli ortamlarda yaşadığına yönelik kanıt olarak kabul edilmektedir. Bilinen tek kafatası en büyük örneğe aittir ve uzunluğu 1024 mm kadardır, diğer ornithomimosaurlarınki gibi ince ve uzun olan kafatası sadece burun kısmının daha uzun olmasıyla ayrışır. Dişsiz gaga benzeri çeneleri yuvarlak ve basık şekildedir ve mandibula diğer ornithomimosaurlarınkine nazaran derin ve büyüktür.^[1]

Deinocheirus oldukça büyük önkollara sahiptir, holotip örnekte 2.4 metreyi bulan uzunluğu vardır. Üst kol kemiği (humerus) 93.8 cm, ulna 68.8 cm ve 19.6 cm'lik kıvrık pençeler dahil el 77 cm uzunluğundadır.^[6] Deinocheirus iri yarı bir canlı olmasına rağmen görece daha düz ve uzun sırt kaburgalarına sahiptir, bu da canlının bedeninin dar yapılı olduğunu düşündürür.^[7]

Ayrıca bu canlının omur dikenleri sırtının aşağısına doğru bir çıkıntı (yelken) yaratmaktadır.^[2]

Sınıflandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Lee ve ark. (2014) aşağıdaki kladogramı oluşturmuştur. Ornithomimosaurların en iyi bilinen cinslerinin değerlendirildiği bu evrimsel ağaçta, Deinocheirus, Deinocheiridae ailesi içinde Garudimimus cinsine kardeş takson olarak yerleştirilmiştir.^[8]

Paleobiyoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Paleopatoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Deinocheirus fosillerinde Nemegt formasyonundan bilinen Tarbosaurus'a ait ısırık ve yaralama izlerine rastlanmıştır.^[9] Özellikle oyuk, çizik, delik, kırılmış dişler ve bunların kombinasyonundan oluşan izler bulunmuştur. MPC-D 100/127 fosil örneğinde kaburga üzerinde kemiğin biçimini değiştiren bir iyileşmiş travmaya rastlanmıştır.^[1]

Paleoekoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Habitat[değiştir | kaynağı değiştir]

Üç Deinocheirus fosil örneği de Gobi çölü'nde Nemegt formasyonundan çıkarılmıştır, bu jeolojik formasyon radyometrik olarak yaşlandırılmamışsa da fosil faunası sayesinde göreceli olarak erken Maastrichtian (Geç Kretase sonu) yaşlı olarak bulunmuştur.^[10] Nemegt formasyonu kaya fasiyesleri (kaya yüzleri) ırmak kanalları, çamur düzlükleri ve sığ gölleri temsil eder ve böylesine bir stratigrafik yapı Nemegt formasyonunun daha yaşlı Barun Goyot ve Djadochta formasyonlarından açık ara daha fazla nemli bir iklime sahip olduğunu gösterir. Yine de kaliş çökellerinin tabakalarda bulunması mevsimlik kuraklıkların yaşandığına işaret etmektedir.^[11]

Deinocheirus, Nemegt formasyonunda geniş bir dağılıma sahip olabilir; çünkü bulunmuş sadece üç Deinocheirus fosil örneği birbirinden 50 km uzaktaydı. Nemegt formasyonunun temsil ettiği arkaik ırmaklar ekosistemi hepçil Deinocheirus için uygun bir habitat olarak değerlendirilebilir.^[1] Günümüzdeki Botswana'daki Okavango deltasına benzeyen bir çevreyi andırdığı kestirilmektedir. Bu alanda Deinocheirus'un yanı sıra büyük ve küçük çok sayıda otçul yaşamaktadır, özellikle Therizinosaurus, Saurolophus ve titanozor sauropodlarla bitkisel besin rekabetine girmiş olabilirler, ek olarak Deinocheirus su canlılarıyla da besleniyordu. Diğer taraftan Geç Kretase Asya'sında üç otçul dinozor grubu (ornithomimosaurlar, Therizinosaurlar ve oviraptorosaurlar) birbirlerinden bağımsız şekilde en büyük boyutlarına ulaşmışlardır.^[2]

Beslenme[değiştir | kaynağı değiştir]

Deinocheirus'un kafatasının farklı şekli, onun diğer ornithomimosaurlarınkinden daha özelleşmiş bir diyete sahip olduğunu işaret etmektedir. Ördeklerinkine benzer gagasıyla su kütleleri içinde yiyecek arayabildikleri düşünülmektedir. Çenelerindeki açılma ve kapanma işlevlerini kontrol eden kasların bağlanma bölgelerinin küçük oluşu da zayıf bir ısırma kuvvetini göstermektedir ve bu nedenle yumuşak su bitkileri üzerine bir beslenme geliştirmiş olmaları olasıdır. Ayrıca derin mandibula yapıları büyük bir dilin varlığını gösteriyor olabilir ve bu da hayvanın suda taradığı yiyecekleri emmesine yardım ediyor olabilir.^[1]

Ayrıca MPC-D 100/127 fosil örneğinin gastralia ve kaburgaları arasında boyutları 8 mm ile 87 mm arasında değişen 1400'den fazla gastrolit (taş) bulunmuştur.^[1] Bu taşların toplam ağırlığa oranının 0.0022 olması da bu dişsiz gagaya sahip hayvanın yediğini sindirmeye yardımcı olduğu savını desteklemektedir. Bu taşların yanında balık omurgası ve pulları da bulunması da Deinocheirus'un ornithomimosaur akrabaları gibi hepçil bir beslenme tipine sahip olduğu anlamına gelir.^[2]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]