Daniel Clement Dennett
2012'de Dennett
Doğumu	28 Mart 1942(1942-03-28) Boston, Massachusetts, ABD
Ölümü	19 Nisan 2024 (82 yaşında) Portland, Maine, ABD
Çağı	20., 21. yüzyıl felsefesi
Bölgesi	Batı felsefesi
Okulu	Analitik
İlgi alanları	Dil felsefesi, zihin felsefesi, bilim felsefesi, bilişsel bilim
Önemli fikirleri	Heterofenomenoloji, kasıtlı duruş, sezgi pompası, Multiple Drafts Model, açgözlü indirgemecilik
Etkilendikleri Gilbert Ryle, Willard Van Orman Quine, Wilfrid Sellars, Wittgenstein, Charles Darwin, David Hume, Alan Turing, Richard Dawkins
Etkiledikleri Richard Dawkins, Douglas Hofstadter, Geoffrey Miller

Daniel Clement Dennett (28 Mart 1942 - 19 Nisan 2024), Amerikalı bir filozof, yazar ve bilişsel bilimci olarak bilinir. Araştırmaları genellikle zihin felsefesi, bilim felsefesi ve biyoloji felsefesi üzerine odaklanmıştır, özellikle evrimsel biyoloji ve bilişsel bilimle ilişkisini inceler.

2017 yılı itibarıyla Bilişsel Çalışmalar Merkezi'nin eş direktörü olarak görev yapmış ve Massachusetts'teki Tufts Üniversitesi'nde Austin B. Fletcher Felsefe Profesörü olarak çalışmıştır. Dennett aynı zamanda The Rutherford Journal'ın yayın kurulu üyesi ve The Clergy Project'in kurucu ortağıdır.

Dennett, etkili bir ateist ve seküler düşünce savunucusudur. Kendisi, Richard Dawkins, Sam Harris ve merhum Christopher Hitchens ile birlikte "Yeni Ateizmin Dört Atlısı" olarak anılmaktadır.

Özel hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Dennett 1962'den beri Susan Bell ile evlidir. North Andover, Massachusetts'de yaşamını sürdürmektedir. Bir kızı, bir oğlu ve 4 torunu vardır. Gemilere de ilgi duymaktadır.

Biyografi[değiştir | kaynağı değiştir]

Daniel Clement Dennett III, 28 Mart 1942 tarihinde Boston, Massachusetts'te doğdu. Anne ve babası Ruth Marjorie (kızlık soyadı Leck; 1903-1971) ile Daniel Clement Dennett Jr. (1910-1947) olarak bilinir. Babası Harvard Üniversitesi'nde İslam Araştırmaları alanında doktora yapmış ve İkinci Dünya Savaşı sırasında Beyrut'taki Amerikan Büyükelçiliği'nde kültür ataşesi olarak çalışmış, aynı zamanda Stratejik Hizmetler Ofisi'nde gizli bir karşı istihbarat ajanı olarak görev yapmıştır. Bu nedenle Dennett'in çocukluğunun bir kısmı Lübnan'da geçti.

Dennett'in annesi ise Carleton College'da İngilizce eğitimi almış, daha sonra Minnesota Üniversitesi'nde yüksek lisans yapmıştır. Aynı zamanda Beyrut'taki Amerikan Toplum Okulu'nda İngilizce öğretmeni olarak görev yapmıştır. 1947 yılında babası Etiyopya'da bir uçak kazasında hayatını kaybettikten sonra, ailesi kısa bir süre sonra Daniel'i Massachusetts'e geri götürdü.

Daniel Dennett'in kız kardeşi olan Charlotte Dennett, bir araştırmacı gazetecidir. Dennett, felsefe kavramıyla ilk kez 11 yaşında yaz kampına katıldığında tanıştığını belirtmiştir. Bir kamp danışmanının ona "Sen nesin biliyor musun Daniel? Sen bir filozofsun." dediği anı kendisi için önemli bir dönüm noktası olarak anlatmıştır.

Dennett, 1959'da Phillips Exeter Academy'den mezun olduktan sonra, bir yıl boyunca Wesleyan Üniversitesi'nde okudu ve 1963'te Harvard Üniversitesi'nde felsefe lisansını tamamladı. Bu dönemde W. V. Quine'ın öğrencisi oldu. 1965 yılında, Gilbert Ryle'ın öğrencisi olarak Oxford Üniversitesi'ne bağlı Hertford College'da felsefe alanında doktorasını tamamladı. Tezinin başlığı "The Mind and the Brain" (Zihin ve Beyin) idi ve "Nörolojik Bulgular Işığında Gözlemsel Tanımlama; Niyetlilik" başlığını taşıyordu.

Dennett, 1965'ten 1971'e kadar Kaliforniya Üniversitesi, Irvine'de ders verdi, ardından Tufts Üniversitesi'ne geçiş yaptı. Harvard Üniversitesi ve diğer okulları ziyaret ettiği dönemler dışında, on yıllar boyunca Tufts Üniversitesi'nde kaldı.

Kendini "bir otodidakt ya da daha doğru bir ifadeyle, dünyanın önde gelen bilim insanlarının ilgimi çeken tüm alanlarda yüzlerce saatlik gayri resmi eğitimlerinden yararlanan biri" olarak tanımlar.

Dennett, bir Fulbright Bursu, iki Guggenheim Bursu ve Davranış Bilimleri İleri Araştırmalar Merkezi Bursu sahibidir. Ayrıca Şüpheci Sorgulama Komitesi Üyesi ve Uluslararası Hümanizm Akademisi Hümanist Ödülü sahibidir. Amerikan Hümanist Derneği tarafından 2004 Yılının Hümanisti seçilmiş ve 2006 yılında Amerikan Başarı Akademisi tarafından Altın Tabak Ödülü'ne layık görülmüştür.

Şubat 2010'da, Freedom From Religion Foundation'ın seçkin başarılarıyla tanınan kişilerden oluşan Onur Kurulu'na seçildi.

2012 yılında, "bilim ve teknolojinin kültürel önemini geniş bir kitleye aktarma becerisi nedeniyle" Avrupa kültürüne, toplumuna veya sosyal bilimlere istisnai katkılar sağlayan bir kişiye verilen yıllık Erasmus Ödülü'ne layık görüldü.

2018 yılında Hollanda'nın Nijmegen şehrinde bulunan Radboud Üniversitesi tarafından, disiplinler arası bilime yaptığı katkılar ve bu alandaki etkisi nedeniyle fahri doktora unvanı ile ödüllendirildi.

Dennett, 19 Nisan 2024'te tedavi gördüğü hastanede interstisyel akciğer hastalığı nedeniyle 82 yaşında hayatını kaybetti.^[1]

Felsefi Görüşleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Özgür İrade[değiştir | kaynağı değiştir]

Daniel Dennett, özgür irade konusunda onaylanmış bir bağdaştırmacı olarak bilinse de, 1978 tarihli "Brainstorms" adlı kitabının 15. bölümü olan "On Giving Libertarians What They Say They Want"da, liberteryen görüşlere karşı getirdiği eleştiriye karşılık olarak iki aşamalı bir karar verme modelini ortaya koymuştur.

Dennett'in önerdiği karar verme modeli şu şekildedir: Önemli bir kararla karşı karşıya geldiğimizde, henüz belirlenmemiş bir çıktıya sahip bir düşünce üretici işlev görür. Bu düşünce üreticisi, çeşitli düşünceleri üretir; fakat bunlardan bazıları, temsilci (bilinçli veya bilinçsiz olarak) tarafından ilgisiz bulunduğu için hızla reddedilebilir. Temsilcinin, karar üzerinde ihmal edilebilirden daha fazla etkisi olduğu için seçilen düşünceler daha sonra bir muhakeme sürecine tabi tutulur. Eğer temsilci baskın bir rol oynuyorsa, bu düşünceler nihayetinde temsilcinin nihai kararının tahmin edicileri ve açıklayıcıları olarak hizmet eder.

Dennett, bu iki aşamalı modeli savunurken, William James, Henri Poincaré, Arthur Compton ve Henry Margenau gibi diğer filozofların da benzer modeller geliştirdiğini belirtir. Ancak, Dennett bu modeli özellikle aşağıdaki nedenlerle desteklemektedir:

Öncelikle, öznenin aklına gelen düşüncelerin akıllıca seçilmesi, reddedilmesi ve tartılması, fark yaratan bir zeka meselesidir.

İkinci olarak, eğer doğru bir noktadaysa, özgürlükçü bakış açısıyla, indeterminizmin doğru bir şekilde yerleştirildiğini düşünüyorum.

Üçüncü olarak, biyolojik mühendislik perspektifinden bakıldığında, karar verme sürecinin bu şekilde gerçekleşmesi daha verimli ve sonuçta daha rasyonel bir yol sunar.

Modelin lehine olan dördüncü bir gözlem, ahlaki eğitimin tüm farkı yaratmadan bile bir fark yaratabilmesine izin vermesidir.

Beşinci olarak - ve bence bu modelin en önemli yönlerinden biri - önerdiğimiz model, ahlaki kararlarımızın yazarları olduğumuza dair sezgilerimize anlamlı bir açıklama sunar.

Son olarak, önerdiğim model, ahlaki kararlarımızı çevreleyen diğer kararların çeşitliliğine işaret eder ve birçok durumda hangi yolun seçileceği konusundaki nihai kararın, özgür irade hissimizi etkileyen fenomenolojik deneyimden daha az önemli olduğunu öne sürer. Örneğin, daha fazla düşünmeden hareket etme veya müzakereyi sonlandırma kararı gibi veya belirli soruşturma yollarını görmezden gelme kararı gibi.

Bu öncül ve tali kararların, kendimizi sorumlu özgür eyleyiciler olarak hissetmemize katkıda bulunduğunu düşünüyorum. Bir önemli karar verme anıyla yüz yüze geldiğimde, belli bir süre düşündükten sonra içimden şunları geçiririm: "Yeterince düşündüm. Bu konuyu yeterince analiz ettim ve şimdi harekete geçme zamanı." Bu düşüncenin arkasında, daha fazla düşünme ihtimalinin olduğunu, hatta olasılıkların kararı yanıltabileceğini bile bilerek, yine de her durumda sorumluluğu kabul etmek yatar.

Önde gelen liberteryen filozoflar arasında yer alan Robert Kane gibi isimler, özellikle rastgele şans faktörünün doğrudan bir karara dahil olduğu modelleri, böyle bir yaklaşımın failin güdülerini, nedenlerini, karakterini, değerlerini, duygularını ve arzularını göz ardı ettiği gerekçesiyle reddetmiştir. Onlara göre, eğer şans faktörü kararların temel nedeni haline gelirse, sonuç olarak ortaya çıkan eylemlerden faillerin sorumlu tutulamayacağı bir durum oluşur. Kane, bu konuda şu ifadeleri kullanmıştır:

[Dennett'in de kabul ettiği gibi, bu tür nedensel indeterminist görüş, özgürlükçülerin özgür iradeden bekledikleri her şeyi sunmaz. Çünkü [fail], zihnine giren veya düşüncesini etkileyen tesadüfi imgeler ve diğer düşünceler üzerinde tam bir kontrol sahibi değildir; bunlar sadece istedikleri gibi ortaya çıkarlar. Şans eseri düşünceler meydana geldikten sonra [fail], belli bir miktar kontrole sahip olur.

Ancak, bu noktadan sonra şans faktörü devreden çıkar. O andan itibaren ne olacağı, nasıl tepki vereceği, zaten sahip olduğu arzu ve inançlar tarafından belirlenir. Bu nedenle, şans faktörü gerçekleştikten sonra özgürlükçü anlamda bir kontrolün artık olmadığı görülebilir. Liberteryen görüşe sahip olanlar, tam sorumluluk ve özgür irade anlayışı için bundan daha fazlasını gerektirirler.

Akıl[değiştir | kaynağı değiştir]

Dennett, felsefi projesinin genel olarak Oxford yıllarından bu yana büyük ölçüde değişmediğini birkaç farklı yerde belirtmiştir. Kendisi öncelikle ampirik araştırmalara dayalı bir zihin felsefesi sunmaya odaklanmıştır. Orijinal tezi olan "İçerik ve Bilinç" adlı çalışmasında, zihni açıklamanın iki ana gerekliliğine, yani bir içerik teorisine ve bir bilinç teorisine, ayırdı. Bu yaklaşımı, daha sonraki çalışmalarında da tutarlı bir şekilde sürdürmüştür. İçerik ve Bilinç kitabındaki yaklaşımı gibi, "Beyin Fırtınaları" kitabını da benzer şekilde iki bölüme ayırmıştır. Daha sonra içerik konusundaki denemelerini "The Intentional Stance" adlı eserde toplamış ve bilinç üzerine görüşlerini "Consciousness Explained" kitabında birleşik bir teori halinde sentezlemiştir. Bu kitaplar, onun görüşlerinin en geniş kapsamlı gelişimini temsil eder.

"Bilinç açıklanıyor" kitabının 5. bölümünde, Dennett çoklu bilinç taslakları modelini açıklar. Ona göre, "tüm algılama çeşitleri, hatta tüm düşünce veya zihinsel faaliyet çeşitleri, beyinde duyusal girdilerin paralel, çok kanallı yorumlama ve detaylandırma süreçleriyle gerçekleştirilir. Sinir sistemi tarafından işlenen bilgi sürekli olarak bir 'editoryal revizyon' sürecine tabi tutulur." Sonrasında şöyle devam eder: "Bu süreçler zamanla, bir anlatı akışı veya dizisi gibi düşünülebilecek bir şeyi ortaya çıkarır; bu akış, beynin çeşitli bölgelerinde sürekli olarak düzenlendiği bir yapıya sahiptir."

Bu çalışma, Dennett'in bilincin içerik üreten bazı özelliklerini açıklamaya olan ilgisinin belirgin bir şekilde öne çıktığı ve bu ilginin zaman içinde onun programının ayrılmaz bir parçası haline geldiği bir gerçeği gözler önüne sermektedir. Dennett, görüşünün materyalist ve bilimsel temelli olduğunu vurgular ve nitelik konusundaki argümanlarını sunar. Nitelik kavramının karmaşıklığı nedeniyle herhangi bir anlamda kullanılamayacak veya çelişkisiz bir şekilde anlaşılamayacak kadar zorlu olduğunu savunarak, bu nedenle fizikalizmin geçerli bir itiraz oluşturmadığını ifade eder.

Ancak bu görüş, nörobilimciler Gerald Edelman, Antonio Damasio, Vilayanur Ramachandran, Giulio Tononi ve Rodolfo Llinás tarafından reddedilmekte ve bu bilim insanları, niteliklerin var olduğunu ve bunları ortadan kaldırma çabasının bazı filozofların bilimsel gerçekleri yanlış bir şekilde yorumladığına işaret etmektedirler.

Dennett'in yaklaşımı, hocası Ryle'ın birinci şahıs perspektifini üçüncü şahıs terimleriyle yeniden tanımlama stratejisiyle uyumlu bir şekilde ilerler. Bu yaklaşım, mücadele ettiği kavramların tutarlılığını reddetmeyi amaçlar ve bu da onun görüşlerini yansıtan bir stratejidir.

Evrimsel Tartışma[değiştir | kaynağı değiştir]

Dennett, 1990'lardan bu yana insan zihnini hayvan zihninden ayıran özelliklerden başlayarak özgür iradenin natüralist bir perspektifle nasıl uyumlu olduğunu ele alan bir dizi çalışma yapmıştır. Önceki fikirlerini daha derinlemesine anlamak amacıyla, evrimsel bir bakış açısıyla çeşitli konuları ele almıştır.

Dennett, evrimi algoritmik bir süreç olarak görmekte ve bu sürecin doğal seçilimle şekillendiğini belirtmektedir. Ancak, basit algoritmaların genellikle önemli derecede rRandomlik içerdiğine dikkat çekmektedir. Bu görüş, paleontolog Stephen Jay Gould'un evrim felsefesiyle çatışır, çünkü Gould evrimin doğal seçilim dışında da birçok faktöre bağlı olduğunu vurgular, yani evrimin "çoğulculuğunu" öne sürer.

Dennett'in evrimle ilgili görüşleri, biyolog Richard Dawkins'in görüşleriyle paralellik gösterir. Adaptasyoncu bir bakış açısını benimser ve evrimin ana itici gücünün adaptasyon olduğunu savunur. "Darwin's Dangerous Idea" adlı kitabında, Dawkins'ten daha fazla adaptasyoncu bir pozisyonu benimseyerek, Gould'un fikirlerini eleştirmiş ve onun evrim yaklaşımını sorgulamıştır.

Dennett'in görüşleri, evrimsel psikolog Geoffrey Miller'ın çalışmaları üzerinde de etkili olmuştur. Dennett'in teorileri, Miller'ın araştırmalarını daha anlaşılır ve akıcı bir şekilde ifade etmesine yardımcı olmuştur.

Sonuç olarak, Dennett, evrim konusundaki algoritmik perspektifi ve adaptasyoncu görüşleriyle tanınan bir filozof ve yazar olarak öne çıkmaktadır. Görüşleri, evrim ve insan davranışının anlaşılması konusunda geniş bir etki yaratmış ve özellikle evrimsel psikoloji gibi alanlarda çalışan diğer araştırmacılar üzerinde derinlemesine bir etki bırakmıştır.

Din ve Ahlak[değiştir | kaynağı değiştir]

Dennett, Amerika için Seküler Koalisyon'un danışma kurulu üyesi olarak faaliyet göstermiş ve Şüpheci Sorgulama Komitesi üyesi olarak görev almıştır. Ayrıca, Brights hareketini destekleyen ve ateist-seküler görüşleri açıkça savunan bir kişilik olarak bilinir. Dennett, Richard Dawkins, Sam Harris ve Christopher Hitchens ile birlikte "Yeni Ateizmin Dört Atlısı" olarak adlandırılmıştır.

"Darwin'in Tehlikeli Fikri" adlı kitabında, Dennett evrim teorisinin ahlakın kökenini açıklayabileceğini öne sürer. Ahlakın insanlar için doğal bir özellik olduğunu belirterek, etik konusunda şüpheci bir duruş almanın gerekliliğini reddeder. Natüralist bir yaklaşımın, değerleri sadece olgulardan türetmek yerine desteklemek anlamına geldiğini vurgular.

2006'da yayınlanan "Büyüyü Bozmak" adlı kitabında, Dennett dinin doğal bir fenomen olarak nasıl açıklanabileceğini inceler ve dini inançların olası evrimsel nedenlerini araştırır. Kendisini "aydın" olarak tanımlar ve bu terimi kullanmanın gerekçelerini açıklar. Dennett, gizlice ateist olan din adamlarının durumunu inceleyen bir araştırma yürütmüştür. Bu araştırmada, inançlarını kaybetmiş olmalarına rağmen işlerini nasıl rasyonalize ettiklerini incelemiş ve bunu "Sorma, Söyleme" komplosu olarak adlandırmıştır. Bu komplo kavramı, inanan insanların inanç kaybını duymak istemediği gerçeği etrafında dönüyor. Araştırma, gizlice inançsız olan din adamlarının sıklıkla dışlanma korkusu yaşadığını ve işlerini, kiliseler tarafından sağlanan konutları kaybetmek istemedikleri için sürdürdüğünü gösterdi. Bu durum, bu din adamlarının kendilerini bir tür çıkmazda hissetmelerine neden oluyordu.

Bununla birlikte, bu gizlice inançsız din adamları, pastoral rollerinde hala faydalı işler yaptıklarını ve gereken ritüelleri sağlayarak topluluklarına hizmet ettiklerini düşünerek kendilerini teselli ediyorlardı.

Araştırma daha sonra Linda LaScola ile birlikte genişletildi ve diğer mezhepleri ve Hristiyan olmayan din adamlarını da içerecek şekilde genişletildi. Bu projenin sonucunda, Dennett ve LaScola, 2013 yılında "Caught in the Pulpit: Leaving Belief Behind" adlı bir kitap yazdılar. Bu kitap, araştırmalarının sonuçlarını ve topladıkları hikâyeleri içeriyordu.

Sonuç olarak, Dennett ve LaScola'nın yürüttüğü bu proje, gizlice ateist olan din adamlarının yaşadığı iç çatışmaları ve işlerini nasıl sürdürdüklerini anlamaya yönelik önemli bir perspektif sunmaktadır. Kitapları, bu konuda derinlemesine bir anlayış sağlamaktadır.

Memetik, postmodernizm ve derinlik[değiştir | kaynağı değiştir]

Dennett, en son Harvard'ın MBB 2009 Seçkin Konferans Serisi kapsamında üç bölümden oluşan "Beyinler, Bilgisayarlar ve Zihinler" başlıklı sunumunda, felsefi açıdan yararlı bir araç olarak memetik kavramı hakkında yazmış ve bu kavramı savunmuştur.

Dennett postmodernizmi eleştirmiş ve şöyle demiştir:

Dennett, ilk olarak Miriam Weizenbaum tarafından ortaya atılan "derinlik" terimini benimsemiş ve bir şekilde yeniden tanımlamıştır. Dennett "derinlik" terimini görünüşte derin, ancak aslında bir düzeyde önemsiz ve başka bir düzeyde anlamsız olan bir ifade için kullanmıştır. Genel olarak, bir derinliğin iki (veya daha fazla) anlamı vardır: biri doğru ama önemsiz olan, diğeri ise kulağa derin gelen ve doğru olsaydı önemli olabilecek ama aslında yanlış veya anlamsız olan. Örnek olarak "Que será será!", "Beauty is only skin deep!", "The power of intention can transform your life." Bu terime pek çok kez atıfta bulunulmuştur.

Yapay Zeka[değiştir | kaynağı değiştir]

Dennett, insanların tıpta uzman sistemler veya navigasyonda GPS gibi kaynakları kullanarak elde ettikleri verimlilik artışını onaylarken, makinelerin algı, hafıza ve algoritmik hesaplamadaki temel görevlerin giderek artan bir oranını yerine getirmesinde bir tehlike görmektedir çünkü insanlar bu tür sistemleri antropomorfize etme ve onlara sahip olmadıkları entelektüel güçler atfetme eğiliminde olabilirler.Yapay zekadan (YZ) kaynaklanan ilgili tehlikenin, insanların temelde "parazit" olan YZ sistemlerinin doğasını yanlış anlamaları ve bunları insan kullanıcının kavrama güçlerini zorlamak ve geliştirmek için yapıcı bir şekilde kullanmaları olduğuna inanmaktadır.

En son kitabı From Bacteria to Bach and Back'te belirtildiği üzere, Dennett'in görüşleri Nick Bostrom'un görüşlerine zıttır.İnsan benzeri kavrayışa ve eylemliliğe sahip bir YZ yaratmanın "prensipte mümkün" olduğunu kabul etmekle birlikte, Dennett bu tür bir "güçlü YZ" projesinin zorluklarının, endişeleri dile getirenlerin fark ettiğinden çok daha büyük olacağını savunmaktadır.Dennett'e göre, süper zeka (tüm alanlarda insanların bilişsel performansını büyük ölçüde aşan YZ) olasılığı en az 50 yıl uzakta ve dünyanın karşı karşıya olduğu diğer sorunlara kıyasla çok daha az aciliyet arz etmektedir.

Türkçeye Çevrilmiş Eserleri[değiştir | kaynağı değiştir]

• Özgürlük Alanı, Alfa . 2020
• Sezgi Pompaları ve Diğer Düşünme Aletleri, Alfa . 2018
• Bilinç Açıklanıyor, Alfa . 2020
• Özgürlüğün Evrimi,Alfa . 2015
• Darwin`in Tehlikeli Fikri, Alfa . 2022
• Aklın Gözü, Alfa . 2022

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Fakülte websitesi4 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.