CEBAF Büyük Kabul Spektrometresi (CLAS), Newport News, Virginia, Amerika Birleşik Devletleri'nde bulunan Jefferson Laboratuvarı'ndaki deneysel Hall B'de bulunan bir nükleer ve parçacık fiziği dedektörüdür. Dünyanın birçok ülkesinden 200'den fazla fizikçinin (CLAS Collaboration) işbirliğiyle nükleer maddenin özelliklerini incelemek için kullanılır.

Jefferson Laboratuvarı'nın hızlandırıcısından gelen 0,5 ila 12,0 GeV elektron ışını, CLAS sistemini barındıran deney salonu olan "Hall B"ye getirilir. Gelen ışındaki elektronlar veya fotonlar, CLAS'ın merkezinde bulunan fizik "hedefinde" atomların çekirdekleriyle çarpışır. Bu çarpışmalar, genellikle hedef nükleonlar (protonlar ve nötronlar) bilinen proton ve nötronların daha ağır kütleli versiyonlarına kısa bir süre uyarıldıktan sonra, genellikle yeni parçacıklar üretir. "Mezonlar" adı verilen çok çeşitli orta kütleli kısa ömürlü parçacıklar oluşturulabilir. Saçılan elektron ve daha uzun ömürlü üretilen parçacıklar, ölçüldükleri CLAS dedektöründen geçer. Parçacık fizikçileri, bu ölçümleri, proton ve nötronların altında yatan yapıyı anlamak ve bu yeni parçacıkları yaratan etkileşimleri daha iyi anlamak için kullanırlar.

CLAS dedektör sistemi 1998'den Mayıs 2012'ye kadar çalışır durumdaydı. O zamandan itibaren, yayınlarda izlenebileceği gibi, arşivlenen verilerin analizi birkaç yıl boyunca devam etti. 2012'den bu yana, 2017'de parçacık demetleri ile faaliyete geçen CLAS12 adlı benzer ancak yeni bir sistem inşa edildi.

Dedektör Fonksiyonuna Genel Bakış[değiştir | kaynağı değiştir]

CLAS dedektörü, hadronik parçacık fiziği alanındaki cihazlar arasında çok büyük bir kabul görmesi nedeniyle dikkate değerdi; başka bir deyişle, elektron-proton çarpışmalarında üretilen parçacıkların neredeyse tamamının momentumunu ve açılarını ölçtü. Kabaca küresel olan dedektör, 30 fit çapında ölçüldü. Tipik olarak küçük bir sıvı hidrojen silindiri (hidrojen çekirdeği tek bir protondan oluşur) veya döteryum (bir nötron ve bir protondan oluşan bir çekirdek ile) olan fizik hedefini çevreledi.

Her parçacık-hedef çarpışmasına "olay" denir. Ayrıntılı bir veri toplama sistemi, parçacık dedektörleri tarafından ölçülen her olayı, saniyede ortalama birkaç bin olaya kadar kaydeder. Bu veriler daha sonra bilgi işlem işlemcilerinden oluşan bir "çiftliğe" aktarılır. Fizikçilerden oluşan ekipler, protonun altında yatan yapıyla ilgili yeni tür parçacıklar veya bilgiler arayarak olayları analiz eder.

Dedektör Açıklaması[değiştir | kaynağı değiştir]

Şekilde CLAS dedektörünün bir diyagramı ve dedektörün bakım için kısmen açıldığı zamanki bir fotoğrafı gösterilmektedir. Fizik hedefi merkezdedir. Yüklü parçacıklar, çok ileri (ışın) ve geri (ışın) yönleri hariç ve ayrıca altı toroidal manyetik alan bobini tarafından işgal edilen azimut yönleri hariç olmak üzere hemen hemen tüm yönlerde tespit edilir. Dedektör, partikül yollarını izlemek veya partikül uçuş sürelerini kaydetmek için ardışık partikül dedektör katmanları ile iç içe geçmiş bir biçimde tasarlanmıştır. Toroidal mıknatıs alanı, hedeften gelen yüklü parçacığın, ışın çizgisine doğru veya uzağa doğru yaylar halinde bükülmesine neden olur. Hedeften ayrılan parçacıklar, yörüngelerinin başlangıcını kaydetmek için önce bir zamanlama sayacından geçer. Parçacıklar daha sonra manyetik alan boyunca yollarını takip etmek için kullanılan ve böylece momentumlarının belirlenmesine izin veren üç sürüklenme odası paketinden geçer.

Manyetik alanın dışında, bir zamanlama dedektörü katmanı, hedeften yaklaşık dört metre uzaklıkta parçacıkların geçiş süresini ölçer. Parçacık izinin yol uzunluğunu seyahat süresine bölmek hızı verir. Bir parçacığın momentumunu ve hızını bilmek, onun kütlesi aracılığıyla tanımlanmasına yol açar. CLAS dedektörü ayrıca ileri yönde ek dedektörler içerir (Cherenkov sayaçları ve Elektromanyetik Kalorimetreler), amacı elektronları pionlar gibi diğer parçacık türlerinden ayırmaktır.

Fizik Programı[değiştir | kaynağı değiştir]

CLAS ile iki kategoride deney gerçekleştirildi: ışındaki elektronların kullanılması ve elektron ışını kullanılarak oluşturulan gerçek fotonların kullanılması. Elektron saçılımını kullanan deneyler, öncelikle protonların yapısını ve çeşitli alt-nükleer "uzunluk ölçeklerinde" uyarılmalarını araştırır. Gerçek foton ışınlarını kullanan deneyler, öncelikle mezonların ve uyarılmış baryonların üretimini ve bozunmasını araştırır.

CLAS programından kaynaklanan bilimsel ve teknik makalelerin bir listesi bu makalenin altında verilmiştir. Belirli bir sırayla verilmeyen aşağıdaki konu listesinde görüldüğü gibi, ele alınan soruların yelpazesi geniştir:

• Nükleon uyarılmış durumlarının oluşumunu ve bozunmasını incelemek için nükleon üzerinde esnek olmayan elektron saçılımı
• Hyperon foto- ve elektro-prodüksiyonu, temel durum spektrumunu keşfetmek ve garip baryonları heyecanlandırmak
• Nükleondan mezon fotoprodüksiyonu, kuark modelinde hesaba katılmayan mesonik durumları aramak
• Çekirdek içindeki nükleonlar arasındaki korelasyonları incelemek için nükleer hedeflerin elektro-parçalanması
• Nükleon içindeki kuarkların tam 3B dağılımını incelemek için polarize ışın ve/veya hedef kullanılarak mezon üretimi ile derin elastik olmayan elektron saçılımı

İşbirliği Yapan Kurumlar (1989'dan beri kümülatif)[değiştir | kaynağı değiştir]

• Arizona Eyalet Üniversitesi - Tempe, AZ
• California Eyalet Üniversitesi - Dominguez Hills, CA
• Carnegie Mellon Üniversitesi - Pittsburgh, PA
• Amerika Katolik Üniversitesi - Washington, DC
• CEA-Saclay - Gif-sur-Yvette, Fransa
• Christopher Newport Üniversitesi, Newport News, VA
• Florida Uluslararası Üniversitesi - Miami, FL
• Florida Eyalet Üniversitesi - Tallahassee, FL
• George Washington Üniversitesi - Washington, DC
• Idaho Eyalet Üniversitesi - Pocatello, ID
• INFN, Frascati Ulusal Laboratuvarları - Frascati, İtalya
• INFN, Cenova Bölümü - Cenova, İtalya
• Nükleer Fizik Enstitüsü - Orsay, Fransa
• ITEP - Moskova, Rusya
• James Madison Üniversitesi - Harrisonburg, VA
• Kyungpook Üniversitesi - Daegu, Güney Kore
• Moskova Devlet Üniversitesi - Moskova, Rusya
• Mississippi Eyalet Üniversitesi - Bayan Eyalet, MS
• Norfolk Eyalet Üniversitesi - Norfolk, VA
• Kuzey Karolina Tarım ve Teknik Devlet Üniversitesi - Greensboro, NC
• Ohio Üniversitesi - Atina, OH
• Old Dominion Üniversitesi - Norfolk, VA
• Rensselaer Politeknik Enstitüsü - Troy, NY
• Rice Üniversitesi - Houston, Teksas
• William ve Mary Koleji - Williamsburg, VA
• Thomas Jefferson Ulusal Hızlandırıcı Tesisi - Newport News, VA
• Union Koleji - Schenectady, NY
• Federico Santa María Teknik Üniversitesi - Valparaíso, Şili
• California Los Angeles Üniversitesi - Los Angeles, CA
• Connecticut Üniversitesi - Storrs, CT
• Edinburgh Üniversitesi - Edinburgh, İskoçya
• Glasgow Üniversitesi - Glasgow, İskoçya
• Massachusetts Üniversitesi - Amherst, MA
• New Hampshire Üniversitesi - Durham, NH
• Paris-Sud 11 Üniversitesi - Orsay, Fransa
• Richmond Üniversitesi - Richmond, VA
• Güney Karolina Üniversitesi - Columbia, SC
• Virginia Üniversitesi - Charlottesville, VA
• Virginia Politeknik Enstitüsü - Blacksburg, VA
• Erivan Fizik Enstitüsü - Erivan, Ermenistan

Dünya Çapında Benzer Tesisler[değiştir | kaynağı değiştir]

• Mainz Mikrotron
• LEPS
• HERA (parçacık hızlandırıcı)
• HERMES

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Resmi Hall-B web sayfası 27 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. at Jefferson Lab

Yayınların Listesi[değiştir | kaynağı değiştir]

• CEBAF büyük kabul spektrometresi (CLAS) teknik açıklaması
• INSPIRE-HEP'ten CLAS yayınlarının listesi 20 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• JLab Hall B web sitesinden CLAS yayınlarının bir listesi 26 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.