Bizans İmparatorluğu'ndaki Yahudilerin tarihi

Bizans Yahudileri, genelde Romanyotların oluşturduğu Bizans İmparatorluğu'nda yaşayan Yahudilerdir. Bizans İmparatorluğu kurulmadan önce bu topraklarda bulunan Yahudiler zamanla ya başka ülkelere göç etmiş ya da yerlerinde kalan Yahudiler 13. yüzyıldan sonra Osmanlı tebaasına girmiştir. Romanyotlar ise zamanla diğer Yahudi mezhepleri içinde asimile olmuştur.

Bizans ve Hristiyanlık öncesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ege bölgesinden çıkan kalıntılardan anlaşıldığına göre, MÖ 4. yüzyılda bu bölgede Yahudilerin yaşadığına dair bilgi ve belgeler bulunmaktadır.^[1] Josephus, Aristo'nun Anadolu'ya düzenlediği gezilerde Yahudilere rastladığını anlatır.^[2] I. Selevkos Nikator (MÖ 312-280) başta Antakya olmak üzere Anadolu'daki çeşitli kentlerde Yahudilere belli başlı bazı haklar tanımıştır.^[3] I. Nikator'un torunu II. Antiohus (MÖ 260-246) Efes'i işgal ettiğinde buradaki Yahudilere geniş haklar vermiştir.^[4] Ödemiş yakınlarındaki Hypaepa harabelerinden çıkan MÖ 3. veya 2. yüzyıla ait kitabede "Genç Yahudilerin Sunusu" yazısı mevcuttur.^[5] MÖ 132'de Suriye Kralı'na karşı mücadele için Roma'dan yardım istemek için yola çıkan Filistinli Yahudi grup, Bergama'da organize bir Yahudi cemaatine rastlamıştır.^[6] Filozof Philon (MÖ 20-MS 50) MÖ 79'da Bursa'da var olan bir Yahudi cemaatinden bahseder.^[7] MÖ 59'da, Senato önünde vaaz veren Cicero, söylevinde Dinar, Edremit ve Bergama'daki Yahudi cemaatlerin mevcudiyetinden bahseder.^[8] Ayrıca, Roma İmparatorluğu döneminde Aydın'da da bir Yahudi cemaati bulunduğu bilinmektedir.^[9]^[10] Erdemit'tekilerin yanı sıra Denizli'de bulunan Yahudi cemaatinin Kudüs Tapınağı'na katkı parası gönderdikleri bilinmektedir.^[11]

Hristiyanlığın Anadolu'da ilk yılları[değiştir | kaynağı değiştir]

1. yüzyıla ait Konya'da bulunan mezartaşlarının üzerindeki Yahudi isimleri bu şehirde bir Yahudi cemaatinin varlığını belgelemektedir.^[12] Doğu Karadeniz bölgesinde bulunan Pontus Krallığı'nda milattan sonra dahi Yahudilerin yaşadığı İncil'in I. Petrus bölümünde belirtilmektedir.^[13] 259'da, Pers Kralı I. Sapor, Kayseri'yi fethettiğinde kendisine karşı savaşan 12.000 Romalı Yahudiyi öldürmüştü.^[14] Fethiye'de keşfedilen 4-5. yüzyıla ait bir lahitteki yazılar, bu şehirde Yahudilerin yaşadığına işaret eder.^[15] Tarsus'ta da organize bir Yahudi cemaati ve bir de sinagog mevcuttu.^[16] Ankara'da 5. yüzyılda birçok Yahudi'nin Hristiyanlığa geçmesi, bu şehirde Yahudilerin yaşadığına işarettir.^[17] 6. yüzyılda Adana'da organize bir Yahudi cemaati mevcuttu,^[16] bunun yanı sıra Bodrum'da bulunan ve üzerinde İbranice yazılar bulunan mezartaşlarından, burada da Yahudilerin yaşadığı anlaşılmaktadır.^[18] Bursa'da 9. yüzyıla ait, üzerinde İbranice yazılar bulunan kalıntılar bulunmuştur.^[19]

Bizans kurulurken[değiştir | kaynağı değiştir]

Hristiyan askerlerin desteğiyle 306 yılında imparator olan I. Konstantin, başkenti Bizantion olarak seçip şehre kendi adını verip Konstantinapol yaptı. Şehirde bulduğu ve eskiden beri var olan Yahudi cemaatine karşı başlangıçta hoşgörüyle yaklaştı.^[20] Yeni sinagoglar inşa etmeme ve vergi karşılığında, Yahudilerin halihazırda var olan sinagoglarının devam etmesine izin verdi.^[21] Ancak, on yıl gibi kısa bir süre içinde^[22] papazların etki ve baskılarıyla imparator, Yahudilere karşı olan tutumunu sertleştirdi.^[21] Babasının ölümünün ardından tahta geçen II. Konstantin, babasının Yahudilere karşı olan sert tavrını benimseyip yeni yasalar çıkardı. "Yahudilerin Yahudi olmayan esirler edinmesi, esirlerin sünneti, Hristiyanlarla evlenme, Musevi dinine geçme vb. çoğu kez ölümle cezalandırılan" kanunları yürürlüğe soktu.^[22] 361'de tahta geçen Konstantin'in yeğeni Julian, Hristiyanlıktan nefret ettiği için paganizme döndü ve Yahudilere getirilen kısıtlamaları kaldırdı.^[22] Julian'ın Yahudilere karşı iyi davranmasının sebebi, onlara karşı bir sempati duyması değil, Hristiyanlığa karşı duyduğu antipatiydi.^[23]

Bizans dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

395 yılında kurulan Bizans İmparatorluğu'nun ilk kralı Arcadius'tu. Arcadius döneminde Yahudiler adına kayda değer ender olaylardan biri, Samuel kitabının yazarı olan Kahin Samuel'in kemiklerinin Kudüs'ten Konstantinapol'e getirilmesidir.^[24]

II. Theodosius dönemi ise Yahudiler adına istikrarsızlıklarla doludur. Yahudilere karşı iyi duygular beslemesine rağmen psikopozların baskısıyla, tahta çıktığı gün ilk icraatı "kutlama törenlerinde haç yakılıp Hrsitiyanlara hakaret edildiği iftirası ve bahanesiyle Purim bayramının kutlanmasının yasaklanması" oldu.^[25] 415 yılında ise yeni sinagog yapımının yasaklanması ve mevcut olanların yıkılması emri verildi; aynı yıl son Nasi (Başkan) Gamaliel'in görevine son verildi.^[26] 423 yılında ise Yahudilik için "Hristiyanlığı rahatsız etmemek kaydıyla taviz verilebilir bir din" olarak ilan eden Theodosius, yıkılan sinagogların yerine yenilerinin inşa edilmesine izin verip, Şabat'a saygı duyulmasını buyurdu.^[27] Aynı yıl içinde Yahudileri "Roma Yasalarının düşmanı" ilan eden imparator, Yahudi ibadetleri ile sinagog inşasını yasakladı ve sakıncalı olanların yıkılması emrini verdi.^[28] Yahudiler evlerinden kovulup, zamanında şehir dışı olan Haliç'in kuzeyindeki Galata bölgesine yerleştirildiler.^[29]

Yahudilere karşı sert tavırlarıyla bilinen I. Justinianus 527'de tahta çıktıktan beş yıl sonra Yahudilerin Hristiyanlara karşı mahkemelerde şahitlik yapabileceğini bildirdi.^[30] Yahudiler arasında, Tevrat'ın hangi dille okunacağı hususunda anlaşmazlık çıktı; Rumca konuşan ve İbranice bilmeyen Yahudiler Tevrat'ın Rumca okunmasını isterken, Tevrat'ın İbranice okunmasının gerekliliğine inanan hahamlar buna şiddetle karşı çıktı. Duruma el koyan Justinianus, Tevrat'ı isteyen istediği dilde okuyabilceğini fakat Rumca okunması takdirde Septante ve Aquila metinlerinin okunabileceğine hüküm kıldı.^[30] Mişna ve Talmud'u yasaklayan Justinianus, eskiden var olan Yahudilik haklarını tamamen ortadan kaldırmaya çalıştı.^[31] Pesah bayramının ise sadece Hristiyanların Paskalya bayramı bittikten sonra kutlanmasına izin verdi.^[23]

602 yılında tahta geçen Phocas, Yeşiller ve Maviler^{[dn 1]} arasında çıkan kargaşada, iki grup içinde de Yahudilerin bulunduğu gerekçesiyle kargaşanın sorumlularının Yahudiler olduğunu ve bu nedenle Yahudilerin öldürülmelerini emretti; direniş karşısında fikrini değiştiren Phocas, Yahudilerin vaftiz edilmesine karar verdi.^[32]

692 yılında, II. Justinianos tarafından getirilen Yahudilere karşı kısıtlamalar içinde Yahudiler ile Hristiyanların aynı hamamlarda yıkanmama kuralı bulunmaktaydı.^[33]

İkonoklast hareketin öncüsü olan III. Leon, 721/722 yılında Yahudilerin vaftiz edilmesini emredip^[34] 723'te Tefilin dualarının okunmasını ve Şabat'ı kutlamayı yasakladı.^[35] 843'ten sonra ikonlara tapma eğilimi tekrar başlayıp Yahudi karşıtı kanunlar şiddetlendi.^[36]

I. Basileios (867-886), Hristiyanlığa geçen Yahudileri ömür boyu ödüllendireceği ve vergiden muaf tutacağını vadedince birçok Yahudi, inançtan ziyade çıkar sebebiyle, yeni dinlerini kabul etti.^[37] Hükümdarın akli dengesi bozuk olan kızını tedavi etmeyi başaran hekim Sefatya ben Amittay şerefine, beş cemaat yok edilmekten kurtuldu.^[37] Basil'den sonra başa geçen VI. Leon ise Yahudilerin ata dinlerine dönmelerine izin verdi^[36]

I. Romanos'un koyduğu aşırı kısıtlamalar yüzünden Yahudilerin bir kısmı 944 yılında Hazarlara sığındı.^[38]

1170 yılında İstanbul'i ziyaret eden ünlü Yahudi seyyah Tudelalı Benjamin, şunları aktarmaktadır:

"[Yahudilerin] şehrin dışında Haliç'in kuzeyinde Pera denilen bir semtte oturduklarını, yaklaşık 2000 Rabinik Musevi ile yaklaşık 500 Karay bulunduğunu, kralın doktoru Mısırlı Salomon'dan başka hiçbir Yahudi'nin ata binme izni olmayıp şiddetli baskı altında inlediklerini, Rumların Yahudileri sokakta dövüp zalimce davrandıklarını, vs..."^[39]

1203 yılında Haçlılar Yahudilerin oturduğu Pera semtini kılıçtan geçirdi.^[40] 1261'de Yahudi liderleri bir araya toplayarak hukuki durumlarının düzeltileceği sözü veren VIII. Mihail, Yahudilerin dinlerini serbestçe uygulamasına karar verdi.^[41] 1347 yılında patlak veren veba salgınında çaresiz kalan V. İoannis ve VI. İoannis, bu beladan sorumlu tuttukları Yahudileri öldürmeye başladılar.^[42]

Ortaçağ sonu[değiştir | kaynağı değiştir]

İkamet bölgeleri[değiştir | kaynağı değiştir]

4. ve 5. yüzyıllarda Yahudilerin Halkoprateia (Bakırcılar) bölgesine oturdukları ve 318 yılından beri burada bir sinagogun mevcut olduğu bilinmektedir.^[43] Teodosius, Yahudilerin şehir merkezinde yaşamalarını yasaklamış, onları Haliç'in kuzey sahilinde, Galata sırtlarında Stenum, (veya Staour, Stanyere) diye anılan bölgede oturmaya zorlamıştır.^[29]

9. yüzyıldan itibaren Yahudiler Haliç'in güneyinde, özellikle Bahçekapı ile Ayasofya arasında kalan bölgede ikamet etmekteydiler.^[44] Mahallenin surlarından denize doğru çıkış kapısı olan Pota Iudece (Yahudi Kapısı)'nin Yeni Cami civarında olduğuna inanılır.^[45]

11. yüzyılın ikinci yarısında Yahudiler, resmi makamlarca şehir dışında bulunan Galata-Pera'ya nakledildiler.^[44] İkinci Haçlı Seferi İstanbul'dan geçmeye karar verince I. Manuil Hasköy'deki Yahudi mahallesine saklandı.^[46]

1261'den itibaren Pegai (Kasımpaşa)'nin, Yahudilerin yaşadığı muhit olarak görülmektedir.^[47] 1275'ten 1453'e kadar Yahudiler özellikle Haliç'in güneyinde Marmara sahillerine yakın bir bölgede, Langa'da oturmaktaydı.^[47]

İstanbul'un fethini bizzat yaşayan tarihçi Nicolo Barbaro, fethi anlatan eserinde Sultan'ın Kabataş önünde demirli bulunan donanmasını Haliç'e, Yahudi mahallesinin önündeki surların karşısına indirdiğini ve leventlerini, Guidecca (Yahudi mahallesi) sahilinde kıyıya çıkardığını nakletmektedir.^[48]

Ortaköy Singogu ile ilgili 12 Kasım 1825 tarihli fermanda, Bizans'ın son günlerinde Boğaziçi kıyılarında da, en azından Ortaköy yöresinde Yahudilerin oturduğu sonucuna varılmaktadır.^[49]

Meslekler[değiştir | kaynağı değiştir]

Coğrafi avantajıyla transit liman olan Bizans kenti, Çin, Hindistan ve İran'dan gelen ürünlerin dağıtım merkeziydi. Yahudiler, armatörlüğün yanı sıra ipek ticaretiyle de uğtaşmaktaydı.^[50] Dut ağacı yetiştirmeyi başaran Yahudiler, 6. yüzyılda Çin'den getirdikleri ipekböceği yumurtalarından Çin ipeğini aratmayacak derecede ipek üretmeye başlamıştı.^[49] Yine aynı asırda Yahudiler, kumaş boyama endüstrisinin liderlerindendi.^[50]

El sanatlarıyla uğraşan Yahudiler, bakır eşya işleme, marangozluk, şişirme cam ve deri işlemede ön plana çıktılar.^[50] 11 ve 12. yüzyıllarda Yahudilere cellatlık görevi verildi.^[50] Serbest mesleklere gelince, avukatlık Justinianus tarafından Yahudilere yasaklanmıştı.^[50] Kilisenin beyanlarına rağmen Yahudiler arasında ünlü hekimler yetişmiş ve zaman zaman Saray'da baş yeri işgal etmişlerdir.^{[dn 2]}

Lisan[değiştir | kaynağı değiştir]

Genel olarak diasporadaki Yahudiler içinde bulundukları ülkenin dilini konuşurlar. Bizans İmparatorluğu'nda İbranice hiçbir zaman yasaklanmamış olmasına rağmen sadece ayin dili olarak kullanılmış ve günlük hayatta, başta İstanbul'da olmak üzere Rumca kullanılmıştır.^[51] 1492'de Sefaradların Osmanlı'ya varmasından sonra Rumca Ladino dilini etkilemiş ve bazı Rumca kelimeler Ladino'ya girmiştir.^[52]^{[dn 3]}

Dip notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Başlangıçta Hipodrom'da yapılan at ve araba yarışlarına katılan iki rakip grubu simgeleyen Yeşiller ve Maviler daha sonraları İmparatorluğun kaderine tesir edecek derecede siyasi önem kazandılar.
^ I. Manuel'in hekimi Mısırlı Salomon gibi.
^ Avramila (erik), Papu (dede), Eskulariça (küpe), Pita (pide), Nikoçira (hamarat ev kadını), Karidi (ceviz), Politi (vatandaş), Polikar (yiğit), Piron (çatal) vs.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Naim A. Güleryüz 2012, s.1
^ Flavius, CA, 1-176
^ Flavius, Antiq, 12-119
^ Flavius, Antiq, 12-125.7
^ Salomon Reinach, REJ
^ J. Hatzfeld, REJ
^ Moshe Sevilla-Sharon, s.4
^ Moshe Sevilla-Sharon, s.101
^ Jean Juster, Vol.I, s.238
^ Galante 1986, C.4, s.88
^ Naim A. Güleryüz 2012, s.4
^ Galante 1986, C.4, s.259
^ "İncil - I. Petrus 1:1". 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2012.
^ Galante 1986, C.4, s.257
^ Galante 1986, C.4, s.151
^ ^a ^b Galante 1986, C.4, s.269
^ William Mitchell Ramsay, Bölüm 2, s.525
^ Theodor Reinach 1901, s.1
^ Galante 1986, C.4, s.157
^ Naim A. Güleryüz 2012, s.6
^ ^a ^b Galante 1940, s.8
^ ^a ^b ^c Naim A. Güleryüz 2012, s.7
^ ^a ^b Galante 1940, s.9
^ Charles le Beau 1752-1817 s.310
^ Naim A. Güleryüz 2012, s.8
^ Galante 1940 s.10
^ Samuel Krauss 1902, s.46
^ Charles Le Beau 1752-1817, Vol.VI, s.110
^ ^a ^b Charles du Fresne 1680, s.167
^ ^a ^b Naim A. Güleryüz 2012, s.9
^ Charles Le Beau 1752-1817, Vol.IX, s.279
^ Andrew Sharf 1971, s.46
^ Andrew Sharf 1971, s.56
^ Andrew Sharf 1971, s.61
^ Samuel Krauss 1902, s.72
^ ^a ^b Naim A. Güleryüz 2012, s.13
^ ^a ^b Galante 1940, s.18
^ Andrew Sharf 1971, s.45
^ Moshe Sevilla-Sharon 1982, s.105
^ Geoffroi de Ville Hardouin 1882, s.89
^ Samuel Krauss 1902, s.54
^ Galante 1940, s.22
^ Naim A. Güleryüz 2012, s.15
^ ^a ^b Naim A. Güleryüz 2012, s.16
^ Kristof Buedelmonte 1420, s.917-918
^ Galante 1940, s.23
^ ^a ^b Naim A. Güleryüz 2012, s.17
^ Nicolo Barbaro 1969
^ ^a ^b Galante 1940, s.51
^ ^a ^b ^c ^d ^e Naim A. Güleryüz 2012, s.18
^ Naim A. Güleryüz 2012, s.19
^ M. Franco 1897, s.23-24

Bibliyografi[değiştir | kaynağı değiştir]

Nicolo Barbaro, Giornale dell'assedio di Contantinople. İngilizce çeviri: Diary of the Siege of Constantinople, çev: J.R. Melville Jones, Exposition Press, New York, 1969
Kristof Buedelmonte, Liber Insularum Archipelegi, EJ, Vol.5, 1420
Josephus Flavius, Antiquitatum Iudaciarum ("Jewish Antiquities")
Josephus Flavius, Contra Apionem ("Against Apion")
M. Franco, Essai sur l'Histoire des Israelites de l'Empire Ottoman, Depuis les origines jusqu a nos jours, Librairie A. Dublacher, Paris, 1897
Charles du Fresne, Histoire Byzantine Vol.II, Paris, 1680
Abraham Galante, Les Juifs de Constantinople sous Byzance, Imprimerie Babok, İstanbul, 1940
Abraham Galante, Histoire des Juifs de Turquie, 9 Cilt, İsis Yayıncılık, İstanbul, 1986
Naim A. Güleryüz, Bizans'tan 20. Yüzyıla - Türk Yahudileri, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul, Ocak 2012; ISBN 978-9944-994-54-5
J. Hatzfeld, "Une ambassade juive a Pergame", REJ, T.53, Paris, 1907
Geoffroi de Ville Hardouin, Conquete de Constantinaople, Paris, 1882
Jean Juster, Les juifs dans l'Empire Romain, P. Gauthner, Paris, 1914, I-145
Samuel Krauss, Antioch, REJ, T.45, Paris, 1902
Charles Le Beau, Histoire du Bas-Empire, commençant a Constantin-Le-Grand, 22 Cilt, Paris, 1752-1917
William Mitchell Ramsay, The Cities ad Bishopries of Phyrgia: Being an Essay of the Local History of Phrygia from the Earliest Times to the Turkish Conquest, Oxford, 1895
Salomon Reinach, "Les Juifs d'Hypaepa", REJ, T.10, Paris, 1885
Theodor Reinach, "La Pierre de Myndos", REJ, T.42, Paris, 1901
Moshe Sevilla-Sharon, Türkiye Yahudileri - Tarihsel Bakış, Kudüs, 1982
Andrew Sharf, Byzantine Jewry from Justinian to the 4th Crusade, Routledge & Kegan Paul, London, 1971

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

[32] Başlangıçta Hipodrom'da yapılan at ve araba yarışlarına katılan iki rakip grubu simgeleyen Yeşiller ve Maviler daha sonraları İmparatorluğun kaderine tesir edecek derecede siyasi önem kazandılar.

[52] I. Manuel'in hekimi Mısırlı Salomon gibi.

[55] Avramila (erik), Papu (dede), Eskulariça (küpe), Pita (pide), Nikoçira (hamarat ev kadını), Karidi (ceviz), Politi (vatandaş), Polikar (yiğit), Piron (çatal) vs.

[1] Naim A. Güleryüz 2012, s.1

[2] Flavius, CA, 1-176

[3] Flavius, Antiq, 12-119

[4] Flavius, Antiq, 12-125.7

[5] Salomon Reinach, REJ

[6] J. Hatzfeld, REJ

[7] Moshe Sevilla-Sharon, s.4

[8] Moshe Sevilla-Sharon, s.101

[9] Jean Juster, Vol.I, s.238

[10] Galante 1986, C.4, s.88

[11] Naim A. Güleryüz 2012, s.4

[12] Galante 1986, C.4, s.259

[13] "İncil - I. Petrus 1:1". 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2012.

[14] Galante 1986, C.4, s.257

[15] Galante 1986, C.4, s.151

[g86s269-16] Galante 1986, C.4, s.269

[17] William Mitchell Ramsay, Bölüm 2, s.525

[18] Theodor Reinach 1901, s.1

[19] Galante 1986, C.4, s.157

[20] Naim A. Güleryüz 2012, s.6

[g40s8-21] Galante 1940, s.8

[nag7-22] Naim A. Güleryüz 2012, s.7

[g40s9-23] Galante 1940, s.9

[24] Charles le Beau 1752-1817 s.310

[25] Naim A. Güleryüz 2012, s.8

[26] Galante 1940 s.10

[27] Samuel Krauss 1902, s.46

[28] Charles Le Beau 1752-1817, Vol.VI, s.110

[cdf80s167-29] Charles du Fresne 1680, s.167

[nag9-30] Naim A. Güleryüz 2012, s.9

[31] Charles Le Beau 1752-1817, Vol.IX, s.279

[33] Andrew Sharf 1971, s.46

[34] Andrew Sharf 1971, s.56

[35] Andrew Sharf 1971, s.61

[36] Samuel Krauss 1902, s.72

[nag13-37] Naim A. Güleryüz 2012, s.13

[g40s18-38] Galante 1940, s.18

[39] Andrew Sharf 1971, s.45

[40] Moshe Sevilla-Sharon 1982, s.105

[41] Geoffroi de Ville Hardouin 1882, s.89

[42] Samuel Krauss 1902, s.54

[43] Galante 1940, s.22

[44] Naim A. Güleryüz 2012, s.15

[nag16-45] Naim A. Güleryüz 2012, s.16

[46] Kristof Buedelmonte 1420, s.917-918

[47] Galante 1940, s.23

[nag17-48] Naim A. Güleryüz 2012, s.17

[49] Nicolo Barbaro 1969

[Galante_1940,_s.51-50] Galante 1940, s.51

[nag18-51] Naim A. Güleryüz 2012, s.18

[nag19-53] Naim A. Güleryüz 2012, s.19

[54] M. Franco 1897, s.23-24

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[dn 1]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[dn 2]

[51]

[52]

[dn 3]

Bizans Yahudileri nedir?, Bizans Yahudileri anlamı nedir?, Bizans Yahudileri ne demektir?