Batı İç Denizyolu

Batı İç Deniz Yolu (aynı zamanda Kretase Denizi, Niobraran Denizi, Kuzey Amerika İç Denizi ve Batı İç Denizi olarak da adlandırılır) Kuzey Amerika kıtasını iki kara kütlesine bölen büyük bir iç denizdi. Erken Geç Kretase'den (100 milyon yıl önce) en erken Paleosen'e (66 milyon yıl önce) kadar var olan antik deniz, Meksika Körfezi'ni Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada üzerinden Arktik Okyanusu'na bağladı. Yarattığı iki kara kütlesi, batıda Laramidia ve doğuda Appalachia idi. En büyük durumunda, 760 metre derinliğe, 970 km genişliğe ve 3200 km uzunluğa sahipti.

Kökeni ve jeoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

İçinde fosiller olan kırık bir beton; Geç Kretase Pierre Shale, Ekalaka, Montana yakınlarında.

Geç Kretase zamanlarında, Avrasya ve Amerika kıtaları Güney Atlantik boyunca ayrılmıştı ve Amerika'nın batı kıyısında yitim başlamış ve modern Rocky Dağları'nın büyümesinin erken aşaması olan Laramide orojenezi ile sonuçlanmıştır. Batı İç Denizyolu, büyüyen Laramide/Rocky sıradağlarının önünde kıtasal kabuğun aşağı doğru inmesi olarak görülebilir.^[1]

Denizyolunun en erken aşaması, Orta Kretase döneminde Arktik Okyanusu'nun bir kolunun Kuzey Amerika'nın batısı üzerinden güneye ilerlemesiyle başladı; bu, adını organik açıdan zengin bir kaya oluşumu olan Mowry Shale'den alan Mowry Denizi'ni oluşturdu.^[1] Güneyde, Meksika Körfezi başlangıçta Tetis Denizi'nin bir uzantısıydı. Zamanla güneydeki set, geç Kretase'de Mowry Denizi ile birleşerek "tam" Deniz Yolunu oluşturarak kara hayvanları ve bitkileri için izole ortamlar yarattı.^[1]

Göreceli deniz seviyeleri, atasal kıtalararası yay^[2] boyunca geçici olarak su üstüne yükselen bir karakenarı olarak her seferinde ayrılmış, farklı kara popülasyonlarını yeniden birleştirerek, popülasyonları tekrar ayırmadan önce daha yeni türlerin geçici olarak karışmasına izin verdiğinden, birçok kez düştü.

En büyük boyutunda Batı İç Deniz Yolu, Rockylerden doğuya Appalachians'a kadar uzanıyordu, yaklaşık 1000 km genişlikteydi. En derin yeri yalnızca 800 veya 900 metre kadar bir sığ denizdi. Doğudan ve batıdan iki büyük kıta akaçlama havzası, sularını seyrelterek ve alçak kıyıları boyunca değişen delta sistemlerini oluşturan aşınmış silt kaynakları getirerek buraya aktı. Denizyolunun doğu kıyılarında çok az tortu vardı; ancak batı sınırı, Sevier orojenik kuşağından doğuya doğru aşınmış kalın bir kırıntılı kamadan oluşuyordu.^[1]^[3] Bu nedenle batı kıyısı, deniz seviyesindeki ve tortu arzındaki değişikliklere bağlı olarak oldukça değişkendi.^[1]

Yaygın karbonat çökelleri, Seaway'in bol miktarda kalkerli planktonik alglerle sıcak ve tropikal olduğunu gösteriyor.^[4] Bu çökellerin kalıntıları kuzeybatı Kansas'ta bulunur. Öne çıkan bir örnek, çevreleyen arazi üzerinde 21 metre yükselen yüzlek vermiş bir tebeşir olan Anıt Kayalar'dır. Ulusal Doğal Sembol Yapı ve Kansas'ın Sekiz Harikasından biri olarak belirlenmiştir. Oakley, Kansas'ın 40 km güneyinde yer alır.^[5] Batı İç Deniz Yolu'nun, su kütlesi taşımacılığı açısından dev bir halice benzer şekilde davrandığına inanılıyor. Irmak girişleri, güneyden Tetis sularını ve kuzeyden Boreal sularını çekerken, kıyı jetleri olarak deniz yolundan çıktı.^[6] Geç Kretase döneminde, Batı İç Denizyolu, dipteki suyun oksijenden yoksun olduğu ve su sütununun tabakalaştığı birçok anoksi döneminden geçti.^[7]

Kretase'nin sonunda, devam eden Laramide yükselmesi, kum yığınlarını (kumtaşı) ve çamurlu acı lagünleri (şeyl), bugün hala Laramie Formasyonu olarak görülen kalın silt ve kumtaşı dizilerini yükseltirken, aralarındaki alçak havzalar yavaş yavaş azaldı. Batı İç Deniz Yolu, Dakotaları ikiye böldü ve güneye, Meksika Körfezi'ne doğru çekildi. Bu küçülmüş ve gerileyen son aşamaya bazen Pierre Denizyolu denir.^[1]

Erken Paleosen boyunca, Batı İç Deniz Yolu'nun bazı kesimleri, günümüzün Memphis bölgesini sular altında bırakarak hala Mississippi Kıyıları bölgelerini işgal ediyordu. Bununla birlikte, daha sonraki ilerleme, denizyolundan sorumlu önceki olaydan ziyade Senozoyik Tejas sekansı ile ilişkilendirildi.^[8]^[9]^[10]

Fauna[değiştir | kaynağı değiştir]

Batı İç Deniz Yolu, çok sayıda deniz yaşamıyla dolu sığ bir denizdi. İç Denizyolu sakinleri, plesiosaurlar ve mosasaurlar gibi yırtıcı deniz sürüngenlerini içeriyordu. Diğer deniz yaşamı arasında Squalicorax, Cretoxyrhina gibi köpek balıkları ve kabuklu deniz hayvanları yiyen dev Ptychodus mortoni (10 metre uzunlukta olduğuna inanılıyor);^[11] ve Pachyrhizodus,^[12] Enchodus dahil gelişmiş kemikli balıklar ve herhangi bir modern kemikli balıktan daha büyük, devasa 5 metrelik Xiphactinus .^[13] Diğer deniz yaşamı, yumuşakçalar, amonitler, kalamar benzeri belemnitler gibi omurgasızları ve Kretase'ye adını veren kireçli trombositleri, foraminiferleri ve radyolarları salgılayan kokolitoforları içeren planktonları içeriyordu.^[14]^[15]

Batı İç Deniz Yolu, suda yüzmek için kalın bacakları ve uçmak yerine denizde dümen tutmak için kullanılan küçük kanatları olan uçamayan Hesperornis; ve dişlek gagası olan erken bir kuş olan sumru benzeri Ichthyornis de dahil olmak üzere erken kuşlara ev sahipliği yapıyordu. Ichthyornis, gökyüzünü Nyctosaurus ve Pteranodon gibi büyük teruzorlarla paylaştı. Pteranodon fosilleri çok yaygındır; Denizyolu'nun yalnızca güney kesimlerinde bulunmasına rağmen, muhtemelen yüzey ekosisteminin önemli bir katılımcısıydı.^[16]

İnoceramidler (istiridye benzeri çift kabuklu yumuşakçalar), deniz yolunun oksijen açısından fakir dip çamurundaki hayata iyi adapte oldu.^[17] Bunlar Kiowa, Greenhorn, Niobrara, Mancos ve Pierre oluşumlarında bol miktarda fosil bıraktı. Kabuklarda büyük çeşitlilik vardır ve birçok farklı tür tarihlendirilmiştir ve denizyolunun bu kaya oluşumlarındaki belirli yatakları kimliklendirmek için kullanılabilir. Pek çok tür kolayca avucunuzun içine sığabilirken, Inoceramus (Haploscapha) grandis^[18] gibi bazı türlerin çapı bir metreden çok fazla olabilir. Bütün balık sürüleri bazen dev Platyceramus'un kabuğuna sığınırdı.^[19] Cinsin kabuklarının, yüzeye dik olarak büyüyen prizmatik kalsitik kristallerden oluştuğu bilinmektedir ve fosiller genellikle inci parlaklığını korurlar.^[20]

Batı İç Denizyolu'nda bir sanatçının ölü bir Claosaurus'un etrafında dönen bir Cretoxyrhina and iki Squalicorax izlenimi
Elasmosaurus platyurus, Rocky Mountain Dinosaur Resource Center Woodland Park, Colorado
Inoceramus, fosil bir bivalve Kretase Güney Dakota'sından

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Earth System History. New York: W.H. Freeman and Company. 1999. ss. 487-489. ISBN 0-7167-2882-6. Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
^ R.J. Weimer (1984). "Relation of unconformities, tectonics, and sea-level changes, Cretaceous of Western Interior, U.S.A.; in" (PDF). AAPG Memoir. American Association of Petroleum Geologists (Memoir 36, Interregional unconformities and hydrocarbon accumulation): 7-35. 15 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 6 Mart 2021. [The url is to a Rice University-hosted pdf of a book chapter adapted from the original Weimer 1984 paper.] r |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
^ Wicander, Reed (2009). The Changing Earth: Exploring Geology and Evolution. 5th. Belmont, CA: Brooks/Cole, Cengage Learning. s. 605. ISBN 978-0495554806. Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım); Yazar eksik |soyadı2= (yardım)
^ "Oceans of Kansas Paleontology". Mike Everhart. 11 Haziran 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2007.
^ "Monument Rocks, the Chalk Pyramids - Kansas". www.kansastravel.org. 18 Şubat 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2018. Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
^ Slingerland (1 Ağustos 1996). "Estuarine circulation in the Turonian Western Interior seaway of North America". Geological Society of America Bulletin. 108 (8): 941-952. doi:10.1130/0016-7606(1996)108<0941:ECITTW>2.3.CO;2. 5 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2023.
^ Lowery (1 Şubat 2018). "The Late Cretaceous Western Interior Seaway as a model for oxygenation change in epicontinental restricted basins" (PDF). Earth-Science Reviews. 177: 545-564. doi:10.1016/j.earscirev.2017.12.001. 14 Şubat 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
^ Earth system history. New York: W.H. Freeman. 1998. s. 516. ISBN 0716728826.
^ The changing earth: exploring geology and evolution. 2nd. Belmont, Calif.: Wadsworth Pub. 1997. s. 643. ISBN 0314095772.
^ Frazier (1987). "The Tejas Sequence: Tertiary—Recent". Regional Stratigraphy of North America: 523-652. doi:10.1007/978-1-4613-1795-1_9. ISBN 978-1-4612-9005-6.
^ "Giant predatory shark fossil unearthed in Kansas". BBC Earth News. 24 Şubat 2010. 14 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2013. Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
^ Mike Everhart (2 Şubat 2010). "Pachyrhizodus. A Large Predatory Fish from the Late Cretaceous Western Interior Sea". Oceans of Kansas Paleontology. 4 Aralık 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2011.
^ Cumbaa (1999). "Recent Discoveries of Cretaceous Marine Vertebrates on the Eastern Margins of the Western Interior Seaway" (PDF). Saskatchewan Geological Survey Summary of Investigations. 1: 57-63. 1 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Ağustos 2021.
^ Boyles (1982). "Comparison of Wave-Dominated Deltaic Deposits and Associated Sand-Rich Strand Plains, Mesaverde Group, Northwest Colorado". AAPG Bulletin. 66 (5): 551-552.
^ "Paleobiogeography and evolutionary response dynamic in the Cretaceous Western Interior Seaway of North America". Jurassic-Cretaceous biochronology and paleogeography of North America (PDF). 27. Geological Association of Canada. 1984. ss. 273-306. 27 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Ağustos 2021.
^ Benton, S.C. (1994). "The Pterosaurs of the Niobrara Chalk." The Earth Scientist, 11(1): 22-25.
^ Da Gama (November 2014). "Integrated paleoenvironmental analysis of the Niobrara Formation: Cretaceous Western Interior Seaway, northern Colorado". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 413: 66-80. doi:10.1016/j.palaeo.2014.05.005.
^ "Bulletin 19: The Geology of Ness and Hodgeman Counties, Kansas". Bulletin of the University of Kansas—Lawrence. 33 (18): Stratigraphy: Rocks Exposed. May 2004 [1 December 1932]. 2 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Kasım 2020. Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
^ Bringing fossils to life : an introduction to paleobiology. Third. New York: Columbia University Press. 2013. s. 172. ISBN 9780231158930.
^ West Coast Fossils: A Guide to the Ancient Life of Vancouver Island. 1997. ss. 102-103. ISBN 9781550171792.

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

"The Western Interior Basin in Space and Time". Evolution of the Western Interior Basin. Volume 39 of Geological Association of Canada Special Paper. St. John's, NL: Geological Association of Canada. 1993. Erişim tarihi: 13 Şubat 2022.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Güney Dakota Deniz Sürüngenleri 13 Mart 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Paleo Harita Projesi 17 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kretase paleocoğrafyası, güneybatı ABD 5 Nisan 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[stanley-1] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Earth System History. New York: W.H. Freeman and Company. 1999. ss. 487-489. ISBN 0-7167-2882-6. Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)

[Weimer84-2] R.J. Weimer (1984). "Relation of unconformities, tectonics, and sea-level changes, Cretaceous of Western Interior, U.S.A.; in" (PDF). AAPG Memoir. American Association of Petroleum Geologists (Memoir 36, Interregional unconformities and hydrocarbon accumulation): 7-35. 15 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 6 Mart 2021. [The url is to a Rice University-hosted pdf of a book chapter adapted from the original Weimer 1984 paper.] r |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)

[monroe-3] Wicander, Reed (2009). The Changing Earth: Exploring Geology and Evolution. 5th. Belmont, CA: Brooks/Cole, Cengage Learning. s. 605. ISBN 978-0495554806. Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım); Yazar eksik |soyadı2= (yardım)

[oceansofkansas1-4] "Oceans of Kansas Paleontology". Mike Everhart. 11 Haziran 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2007.

[5] "Monument Rocks, the Chalk Pyramids - Kansas". www.kansastravel.org. 18 Şubat 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2018. Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)

[6] Slingerland (1 Ağustos 1996). "Estuarine circulation in the Turonian Western Interior seaway of North America". Geological Society of America Bulletin. 108 (8): 941-952. doi:10.1130/0016-7606(1996)108<0941:ECITTW>2.3.CO;2. 5 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2023.

[7] Lowery (1 Şubat 2018). "The Late Cretaceous Western Interior Seaway as a model for oxygenation change in epicontinental restricted basins" (PDF). Earth-Science Reviews. 177: 545-564. doi:10.1016/j.earscirev.2017.12.001. 14 Şubat 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.

[Stanley-8] Earth system history. New York: W.H. Freeman. 1998. s. 516. ISBN 0716728826.

[9] The changing earth: exploring geology and evolution. 2nd. Belmont, Calif.: Wadsworth Pub. 1997. s. 643. ISBN 0314095772.

[10] Frazier (1987). "The Tejas Sequence: Tertiary—Recent". Regional Stratigraphy of North America: 523-652. doi:10.1007/978-1-4613-1795-1_9. ISBN 978-1-4612-9005-6.

[11] "Giant predatory shark fossil unearthed in Kansas". BBC Earth News. 24 Şubat 2010. 14 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2013. Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)

[12] Mike Everhart (2 Şubat 2010). "Pachyrhizodus. A Large Predatory Fish from the Late Cretaceous Western Interior Sea". Oceans of Kansas Paleontology. 4 Aralık 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2011.

[13] Cumbaa (1999). "Recent Discoveries of Cretaceous Marine Vertebrates on the Eastern Margins of the Western Interior Seaway" (PDF). Saskatchewan Geological Survey Summary of Investigations. 1: 57-63. 1 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Ağustos 2021.

[14] Boyles (1982). "Comparison of Wave-Dominated Deltaic Deposits and Associated Sand-Rich Strand Plains, Mesaverde Group, Northwest Colorado". AAPG Bulletin. 66 (5): 551-552.

[15] "Paleobiogeography and evolutionary response dynamic in the Cretaceous Western Interior Seaway of North America". Jurassic-Cretaceous biochronology and paleogeography of North America (PDF). 27. Geological Association of Canada. 1984. ss. 273-306. 27 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Ağustos 2021.

[bennett1994niobrara-16] Benton, S.C. (1994). "The Pterosaurs of the Niobrara Chalk." The Earth Scientist, 11(1): 22-25.

[17] Da Gama (November 2014). "Integrated paleoenvironmental analysis of the Niobrara Formation: Cretaceous Western Interior Seaway, northern Colorado". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 413: 66-80. doi:10.1016/j.palaeo.2014.05.005.

[18] "Bulletin 19: The Geology of Ness and Hodgeman Counties, Kansas". Bulletin of the University of Kansas—Lawrence. 33 (18): Stratigraphy: Rocks Exposed. May 2004 [1 December 1932]. 2 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Kasım 2020. Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)

[19] Bringing fossils to life : an introduction to paleobiology. Third. New York: Columbia University Press. 2013. s. 172. ISBN 9780231158930.

[20] West Coast Fossils: A Guide to the Ancient Life of Vancouver Island. 1997. ss. 102-103. ISBN 9781550171792.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

Batı İç Denizyolu nedir?, Batı İç Denizyolu anlamı nedir?, Batı İç Denizyolu ne demektir?