Bartın Çayı, Antik Partenios (Grekçe: Παρθένιος Parthénios, Latince: Parthenius), MÖ yıllarda Parthenios adı ile anılan ve kente adını veren Bartın Irmağı’dır.Kastamonu ve Karabük'te bulunan Ilgaz Dağları'nda doğar, kuzeye doğru akar, şehir merkezinde Gazhane Burnu'nda birleşen Kocaçay ve Kocanazçay'ının oluşturduğu ırmak, 15 Km. akarak Boğaz mevkiinde Karadeniz'e ulaşır.^[1]

Kocanazçayı; güneyden doğup Kozcağız'dan kuzeye doğru akarken, Kocaçay; Kastamonu’dan gelip Ulus’tan geçen Göksu ve Eldeş Çayları (Ulus Çayı) ile bunlara katılan derelerden oluşur. Arıt ve Mevren Derelerinden oluşan Kozlu Çayı ile birleşen Kışla Deresi, Akpınar ve Karaçay Dereleri Kocaçay’ı besleyen akarsulardır. Diğer önemli akarsuları; Kurucaşile topraklarında doğan ve Karadeniz’e ulaşan Kapısuyu ve Tekkeönü dereleri ile Ulus-Uluyayla’yı sulayan Ovaçayı ve İnönü dereleridir.^[1]

Bartın Irmağı; üzerinde 500 tonluk gemilerle Karadeniz’den kente kadar ulaşım yapılabilen en düzenli akarsudur. Akış hızı saatte 720 m. olup, denize her yıl 1.000.000.000 m³ su akıtmaktadır.^[2] Bartın Irmağı (Yalı mevkii), Amasra Antikliman ve Balıkçı Barınakları; yat turizminde değerlendirilebilecek özellikler taşımaktadır. Bunun balıkçılığa ve bölge turizmine etkisi oldukça büyüktür.^[3]

Stratigrafi[değiştir | kaynağı değiştir]

Havza içindeki en eski kayaç gruplarının Prekambriyen arazileri bu sahada oldukça sınırlı alanlarda mostralar verir. Bu grup içinde Riyodasit, Megaranitoyit ve türev kayaçlar magmatik kayaç örnekleridir. Bartın ırmağı sahası Paleozoik, iki farklı grup ile temsil edilir. Ordovisiyen, Devoniyen, Silüriyen yaşlı kireçtaşı, dolomitik kireçtaşı, şeyl, çamurtaşı ve şelf çökelleri olarak bilinirler. Bartın Çayının Karadeniz’e boşaldığı mansap kesiminde yayılma sahiptir.

Karbonifer yaşlı diğer paleozoik formasyonu ise çakıltaşı, kumtaşı, çamurtaşı, şeyl, kömür bantlı karasal çökel ardalanmasının oluşturduğu gruptur. Bartın şehir merkezinin kuzey-kuzeybatı yönünde sınırlı bir alanda mostra verir.

Mesozoik arazileri bu alanda Triyas. Jura ve Kretase arazileri ile temsil edilirler. Çökel zamanları farklı olmasına karşın bunların hepsi karasal yamaç, ve/veya şelf çökel birimleri olma özelliğine sahiptir.

Triyas çökelleri; çakıltaşı, kumtaşı, çamurtaşı, kireçtaşı karasal çökellerinden oluşmaktadır. Bartın Çayının kuzey bölümünde Arıt ilçesi ve Bartın Çayının Arıt kolu havzası içinde takip edilmekte olup, Perminyen Triyas zaman aralığına atfedilirler. Ulus ilçesinin kuzeyinde, kuzeydoğu-güneybatı uzanımlı kireçtaşlarından oluşan şelf çökel kayaçları Mesozoik yaşlı diğer çökel birimdir. Jura dönemine atfedilen kumtaşı, kireçtaşı karasal şelf çökel kayaçları bir diğer Mesozoik çökel birimidir. Bartın Çayı havzasında, Arıt ilçesinin kuzeybatısında yüzeylenir.

Bartın Çayı havzasında Kreatese de çökel ve katılaşım kayaçlarının örnekleri ile temsil edilirler. Kireçtaşı, killi kireçtaşı ve yamaç çökellerinden oluşan birim Kretase çökellerinin sahada en az rastlanan örneğidir. Bartın şehir merkezinin kuzey doğusunda sınırlı bir alanda rastlanır. Bartın Çayının aşağı çığırında, Bartın şehir merkezinden sonra. Kuzeydoğu-kuzeybatı uzanımlı olarak Kretase yaşlı katılaşım kayaçları yer alır. Bu birim, andezitler ile birlikte katılaşım kayaçlarının çökel örnekleri ile temsil edilir. Bartın Çayı havzasında çok geniş alanlar kaplayan Kretase yaşlı diğer birim ise kumtaşı, çamurtaşı, şelf, şelf-yamaç çökel kayaçlarından oluşan birimdir. Genel olarak, havzanın güneydoğusunu oluştururlar. Farklı yaşlardaki kayaç gruplarının küçük mostralar verdiği bu saha aynı zamanda havzanın yükseltisi fazla olan bölümünü temsil eder.

Andazit, dazit, aglomera, piroklastik, bazalt vb, katılaşım kayaçlarından oluşan Eosen yaşlı karasal ve şelf çökelleri Tersiyer arazilerinin bir bölümünü temsil eder. Bartın şehir merkezinde güneyinde sınırlı bir alanda mostra verir. Çok geniş bir alanda yüzeylenen Eosen Flişleri ise bu dönemin diğer çökel kayaç grubu oluşturur. Eosen Flişleri, Bartın şehrinin güneyinde Kozcağız ilçesinin de içinde bulunduğu ve Bartın şehrinin doğusunda da geniş alanlarda yayılıma sahip kayaç grubudur.

Bartın çayı ve kolları boyunca, özellikle akarsuyun tabanlı vadi karakteri gösterdiği orta ve aşağı çığırı boyunca takip edilen, akarsu çökellerinden oluşan karasal çökel birimdir. Bartın şehir merkezi ile eğim değerlerinin azaldığı, Bartın Çayını önemli kollarını takip eden sahalarda görülmektedir.^[4]

Tektonik Özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Bartın Çayı havzasının günümüz jeomorfolojik özelliklerini kazanmasında tektonik hareketler de önemli rol oynamıştır. Havzanın doğu ve güneyinde yer alan farklı yaşlardaki tabakalı çökel birimlerinin, kıvrım ve faylanmalarla şiddetli şekilde deforme edilmiş olmaları, sahanın kara haline geçmesinden sonra tektonik faaliyetlerden çok fazla etkilendiğini göstermektedir.

Kıvrımlı ve faylı yapı özelliklerini; kısmen çayın kuzeyinde, ancak daha fazla doğu ve güneyinde belirgin şekilde izlemek mümkündür. Havzanın genel olarak doğu ve kuzeyi ile Bartın Çayının mansap kısmında fay diklikleri ve topoğrafik diskordanslar, Arıt, Ulus, Kirazlıköprü baraj inşaatı ve Derbent Boğazı çevresindeki asılı vadiler, Ulus ve Arıt’taki şelaleler ve değişik yükseltilerdeki su düşüşlerine neden olan boyuna profillerdeki kırıklar ve benzeri morfolojik örneklerin tümü sahanın tektonik aktivitesi hakkında bilgi vermektedir.

Bu alanda meydana gelen depremler tektonik aktivitesinin halen devam ettiğinin göstergesidir.^[4]

Jeomorfolojik Özellikler[değiştir | kaynağı değiştir]

Bartın Çayı, 2059.35 km²'lik bir su toplama havzasına sahiptir. Bu alan 8 alt havzadan oluşmaktadır. Havzanın genel eğim yönü kuzeybatı olup, Bartın Çayı da bu ana yönde akış Karadeniz’e boşalır. Havzanın kuzeybatı-güneydoğu doğrultusundaki (uzunluğu) düz mesafesi 57,123 km, güneybatı-kuzeydoğu doğrultusundaki (genişlik) düz mesafesi ise 57,960 km dir. Bu değerlere göre havzanın form sayısı 1,01'dir. Havza form sayısı 1 ve üstü olan havzalar, taşkın riski yüksek olarak kabul edilir.

Bartın Çayının kolları ile hesaplanan toplam kanal uzunluğu 1978,169 km dir. Havza içinde kanal sıklığı ise 1203 adettir.^[4]

Dağlık Alanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Eğim değerleri değişken olmakla beraber, genel olarak dik ve sarp karakter arz eder. Kireçtaşı formasyonunun hakim olduğu Arıt alt havzası ve çevresinde fay diklikleri, o havzadaki dağlık alanların diğer morfolojik karakterini belirler. Havza genelinde doğal bitki örtüsünden yoksun dağlık alanlarda günlenme ile oluşan ayrışmış-ufalanmış örtü-döküntü malzemeleri bu alanların diğer karakteristik özelliklerindendir.

Bartın Çayı kolları tarafından yarılması sonucunda plato alanları gelişmiş olup, havzada üç farklı seviyede takip etmek mümkündür. Bunlar; en yüksek plato alanları (750–1000 m yükseltiler), yüksek plato alanları (500–750 m yükseltiler), alçak plato alanları (200–500 m yükseltiler) olarak isimlendirilmiştir. Her kademedeki plato yüzeyleri, düşey yönlü yer değiştirmenin şiddetine bağlı olarak Bartın Çayının kolları ile sık ve derin olarak yarılmışlardır. Aynı sebeple şelaleler (Ulukaya ve Çöpbey Şelaleleri), asılı vadiler (Kirazköprü baraj gövdesi yamaçlarında, Arıt ve Ulus Çayları vadi yamaçlarında), fay dikliklerini (havzanın kuzey ve doğusundaki yüksek alanlarda), boğazlar(Derbent Boğazı, bartın Liman Boğazı, Çöme Boğazı, vd.) geliştiğini görmek mümkündür.

Bartın Çayı havzasının %88 ini yüksek alanlar temsil eder ve alçak alanlardan belirgin morfolojik diskordans ile ayrılır. Tektonik kökenli yükselmelerinde etkisinde gelişen yüksek alanlar, Bartın Çayının kolları tarafından sık bir şekilde yarılmışlardır. Bu gelişim içerinde sadece plato yüzeyleri değil tektonik deformasyon ve akarsu aşındırma faaliyetleri ile havza içinde ayrıca boğazlar da meydana gelmiştir. Bunlardan Derbent Boğazı, Liman Boğazı, Çöme (Çetme) Boğazı havzadaki önemli boğazlardandır.^[4]

Alçak Alanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Bartın Çayı havzasının 0–100 m yükselti kademesinin kapladığı alan 247,12 km² olup bu değer %12'lik bölüme denk gelir. Bu alan genel olarak Eosen düzlükleri ve alçak sırtlar ve dar vadi tabaları, kuaterner alüvyonlarında oluşan akarsu taraçaları ile temsil edilir. Alçak alanlar, Bartın Çayı alt havzaları ayrımında incelendiğinde bu sahanın Bartın ve Kocanaz Deresi olarak iki alt havzada toplanır.

Bartın Çayı havzasında 2 farklı akarsu taraçası seviyesi takip edilir. Bunlar 13–17 m ve 20–25 m yükselti değerlerine sahip olup, özellikle Bartın Çayı ve Kocanaz Deresi alt havzalarında çok belirgin olarak görülür. İstif özellikleri, farklı boylardaki akarsu çakılları ve kumulların ardalanmaları ile karakterize olmaktadır. Bu düşey istifi yer yer bozan menderes kuşağı içindeki ince taneli ard bataklık çökelleri ile yine ince taneli taşkın çökelleridir.

Bartın Çayı havzasındaki 0–20 m yükseltiye sahip, eğim değerlerinin %0,1 civarındaki Bartın Çayı taraçaları olup bu alanları ayrıca Bartın Çayının Taşkın ovası olarak nitelendirmekte mümkündür. Eğim özelliklerinin yanında çökel malzeme özellikleri ile de çevredeki morfolojik birimlerden kolayca ayırt edilebilir.^[4]

Mansap Alanı Özelliği[değiştir | kaynağı değiştir]

Bartın Çayının mansabının morfolojik özelliği, Bartın Çayı, Bartın Limanı Boğazı içindeki Boğaz mahallesi mevkiiden itibaren 300 m genişliğindeki tabanlı bir vadi içinden 1400 metrelik mesafeyi kat ederek günümüzde batı yönünde Karadeniz’e boşalmaktadır. Bartın Çayının mansabı, 1960 yılında Bartın limanının inşaatı ile bu konumunu almıştır. Başka bir ifade ile Bartın Çayının son 1400 metrelik kısmının yatak özelliğine müdahale edilerek kanala alınmış ve Karadeniz’e boşalma konumu ve kıyı morfolojisi değiştirilmiştir. 1960 öncesinde Bartın Çayı, 600 m x 300 m boyutlarında ve KD ve GB yamaçları 130 m yükseltilere sahip Paleozoik metamorfiklerinin çevrelediği, KB ye açık, plajlı kıyıya sahip bir koya boşalmaktaydı. Batın Çayının yatağı ise bu koyun KD yamacına yaslı olarak gelişmiştir. 1960 tarihinde Liman inşaatı ile yatağın drenaj güzergâhı değiştirilerek kanala alınıp. Karadeniz’e boşalımı 25 m lık bir kanal genişliği ile sağlanarak, inşaat tamamlanmıştır.^[4]

Eğim Özelliği[değiştir | kaynağı değiştir]

Bartın Çayı yakın dönemlere kadar, mansaptan iç kısma doğru 13 km ile, Türkiye'nin en uzun nehir taşımacılığının yapıldığı akarsuyudur. 1950 li yıllarda 500 tonluk ahşap teknelerin Bartın Çayına yük taşıyarak denizden bugünkü Yalı semtinden iskeleye yanaştıkları bilinmektedir.

Ancak günümüzde, doğal ve insan tarafından yapılan doldurmalar ile yatak geometrisinde büyük değişiklikler meydana getirilmiştir. Bu sebepten dolayı nehir içi taşımacılık yapılamamaktadır. Sadece küçük tonajlı balıkçı ve yük tekneleri Karadeniz’den şehir merkezindeki iskeleye gelebilmektedirler. Küçük balıkçı tekneleri ise daha iç kesimlere kadar devam edebilmektedirler.

Havzadaki yüksek alanlara geçildikçe, arazinin eğim değerlerine uyumlu olarak boyuna profillerde de yüksek eğim değerleri ve su düşüşleri izlenir.

Bartın Çayının eğim değerlerine bağlı alansal dağılışı dikkate alındığında düz alanlar ile dik ve çok eğimli alanlar arasında, geçiş zonu oluşturan eğim değerlerinin az olduğu alanların çok az yer kapladığı görülmektedir. Bu alansal dağılış, havzadaki eğimli arazilerden, düz arazilere aniden geçiş olduğunu göstermektedir.^[4]

Yağış Özelliği[değiştir | kaynağı değiştir]

Bartın Çayı havzası Karadeniz iklimi ve Karadeniz yağış rejiminin görüldüğü bir alanda yer almaktadır. Gerek sahasının coğrafi konumu gerekse fiziki coğrafya şartlarına bağlı olarak Bartın Çayı havzasında görülen yağışlar, gezici alçak basınç merkezlerine bağlı cephesel yağışlar ve oroğrafik yağışlar şeklinde gelişmektedir. Havzada yer alan meteoloji istasyonlarına göre yıllık ortama toplam yağış miktarı, Ulus hariç, 1000 mm'nin üzerindedir. (Bartın 1024 mm., Kozcağız 1093 mm., Ulus 845 mm.)^[4]

Bartın Çayı havzası kaynak suları bakımından zengindir. Havza genelinde yüzeysel suları besleyen kaynakların yanı sıra, su kalitesi yüksek olan ve çevrede tanınan; Askesuyu, Kavşak suyu, Çirkin suyu, Irmak suyu, Paşa suyu, Çörtle suyu, Durnuk suyu, Ağdacı köyü suyu, Gölbucağı suyu, Esmer Kuyusu suyu gibi adlar ile anılan kaynak suları mevcuttur. Havzanın litolojik tektonik özellikleri itibarı ile özellikle kireçtaşı litolojisindeki arazilerde subatan ve suçıkankar, erime-çatlak zonları boyunca sıkça gelişmiştir. Ulus ve Arıt havzaları bu şekilde gelişen kaynaklar bakımından zengindir. Ayrıca havzada geniş bir yayılıma sahip kretase ve eosen fliş analizleri akiferler ve kaynaklar bakımından oldukça önemli bir potansiyele sahiptir.^[4]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]