"Altın Böcek"
İlk baskılardan biri için "Herpin" tarafından çizilmiş illüstrasyon
Yazar	Edgar Allan Poe
Özgün adı	"The Gold-Bug"
Ülke	ABD
Dil	İngilizce
Yayımlanma	Philadelphia Dollar Newspaper

Altın Böcek^[1] (İng. The Gold-Bug), Edgar Allan Poe tarafından yazılmış kısa hikâyedir. Güney Karolina'daki Sullivan's Island'da geçen öyküde, altın rengi bir böcek tarafından sokulan William Legrand, onun hizmetkârı Jupiter ve adı belirsiz bir anlatıcı tarafından yaşanan olaylar anlatılır. Şifreli bir mesajı deşifre eden Legrand, diğer iki kişiyle birlikte mesajda sözü geçen gömülü hazineyi bulmaya çalışır.

Öykü genelde, Poe'nun polisiye edebiyatın erken dönem örneklerini verdiği "uslamlama öyküleri" ile karşılaştırılır. Poe, toplumun şifreli yazılara olan ilgisini 1840'ta fark etmişti ve okuyucularından, şifre çözme konusunda kendisini sınamalarını istemişti. Kriptografinin popülerliğinden faydalanan Poe'nun şifreli bir mesaj etrafında kurguladığı Altın Böcek, bu sebeple başarılı oldu. Öyküde komik biçimde konuşan hizmetkâr Jupiter karakteri ise, modern bakış açısıyla değerlendirildiğinde ırkçı bulunarak eleştirildi.

Poe bu öyküyü, Philadelphia Dollar Newspaper tarafından desteklenen bir öykü yarışmasına gönderdi. Birinci seçilen Altın Böcek, Haziran 1843'ten itibaren üç parça hâlinde yayınlandı. Poe ayrıca bu birincilikle 100 dolarlık bir ödüle de sahip oldu ve bu tutar muhtemelen yazarın bir tek eser için aldığı en yüksek tutardı. Hemen başarı getiren Altın Böcek, Poe'nun hayatta olduğu dönemdeki en popüler ve en çok okunan öyküsü oldu. Öykü ayrıca şifreli mesajların ve şifre çözümünün daha da popülerleşmesini sağladı.

Özet[değiştir | kaynağı değiştir]

Her tarafının saf altından olduğu düşünülen, scarabaeidae familyasına ait bir tür böcek tarafından ısırılan William Legrand, bu olayın ardından saplantılı biçimde gizli bir hazineyi aramaya başlar. En yakın arkadaşı olan anlatıcıyı, Güney Karolina'daki Sullivan's Island'da bulunan evine çağırır. Anlatıcı eve geldiğinde Legrand ona, Afrikalı-Amerikalı hizmetkârı Jupiter ile birlikte kayıp bir hazineyi bulmak üzere yola çıkacaklarını bildirir. Anlatıcı, yakın zamanda tüm servetini kaybetmiş olan Legrand'ın akıl sağlığını da kaybettiğinden şüphelenmeye başlar.

Geniş bir böcek koleksiyonuna sahip olan Legrand, kendisini ısıran böceği de yakalamış, ancak daha sonra bir başkasına vermiştir. Anlatıcı için böceğin bir resmini çizer. Anlatıcı çizilen resmi bir kurukafaya benzetir. Çizim yeteneği hakkında dalga geçildiğini düşünen Legrand resmi çizdiği kağıdı buruşturup ateşe atmak ister, fakat son anda resimdeki bir şey dikkatini çekince bundan vazgeçer. Resmi uzun süre inceledikten sonra bir çekmeceye kilitler. Anlatıcı olanlara anlam veremez ve durumdan rahatsız olarak Charleston'daki evine döner.

Bir ay sonra anlatıcıyı ziyaret eden Jupiter, ondan efendisi için Sullivan's Island'a geri dönmesini ister. Hizmetkâra göre Legrand garip davranmaktadır. Anlatıcı eve geldiğinde Legrand ona, bir ipin ucuna bağlanış olan altın böcekle birlikte bir keşif gezisine çıkmaları gerektiğini söyler. Adadaki ormanlık alanda bir süre ilerledikten sonra, Legrand Jupiter'in altın böcekle birlikte bir ağaca tırmanmasını emreder. Jupiter ağacın dalları arasında bir kurukafa bulur. Legrand Jupiter'e böceği kurukafanın göz çukurlarından birinin içinden aşağıya sarkıtmasını söyler. Böceğin yere değdiği noktaya göre belirledikleri bir alanı kazmaya başlarlar. Orada, kötü şöhrete sahip bir korsan olan Kaptan Kidd'in, anlatıcının hesabıyla bir buçuk milyon dolar değerindeki hazinesini bulurlar. Hazinenin güvenli bir yere taşınmasının ardından Legrand, böceği buluşundan sonra yaşadığı bir dizi olay sayesinde hazinenin yerini nasıl tespit ettiğini anlatmaya başlar.

Kriptografinin kullanıldığı öyküde hazinenin yeri, basit bir yer değiştirme şifresinin, harflerin frekansının analiz edilmesi sonucunda çözülmesiyle bulunmuştur. Şifreli yazı ile çözümü şöyledir:

Şifreli yazı
53‡‡†305))6*;4826)4‡.)4‡);806*;48†8
¶60))85;1‡(;:‡*8†83(88)5*†;46(;88*96
*?;8)*‡(;485);5*†2:*‡(;4956*2(5*—4)8
¶8*;4069285);)6†8)4‡‡;1(‡9;48081;8:8‡
1;48†85;4)485†528806*81(‡9;48;(88;4
(‡?34;48)4‡;161;:188;‡?;

Analiz[değiştir | kaynağı değiştir]

Altın Böcek'te polifonik yer değiştirme ile oluşturulmuş bir şifre vardır.^[3] "Gizli mesajları" ya da kriptografiyi icad eden kişi olmasa da (muhtemelen bu konuda Daniel Defoe'nun Robinson Crusoe romanından ilham almıştı^[4]) Poe, kendi döneminde bu kavramların oldukça popüler hâle gelmesini sağladı. 19. yüzyılda toplum kriptografinin oldukça gizemli bir konu olduğunu düşünüyordu ve bu tür şifreleri çözebilen kişilerin neredeyse doğaüstü güçlere sahip olduğuna inanılıyordu.^[5] Poe bu konuyu 1840'ta, Philadelphia'da yayınlanan Alexander's Weekly Messenger'daki yazılarında dört ay süreyle yeni bir buluş olarak ele almıştı. Okurlarından kendi oluşturdukları şifreleri göndermelerini istemiş, bunların hepsini az bir çaba sonucunda çözebileceğini iddia etmişti.^[6] Poe'ya göre bu meydan okuma sonucunda "gazetenin sayısız okuyucusunda canlı bir ilgi oluştu. Ülkenin her yerinden editöre mektuplar yağmaya başladı."^[3] Yazar Temmuz 1841'de A Few Words on Secret Writing'i yayınladı^[7] ve konuya olan ilgiyi değerlendirerek, o dönemde şifreli metinlere öykünün bir parçası olarak yer verilen çok az sayıdaki edebî metinden biri olan^[8] Altın Böcek'i yazdı. Öyküdeki karakter olan Legrand'ın şifreyi nasıl çözdüğünü anlattığı kısım, Poe'nun daha önce A Few Words on Secret Writing'de yaptığı açıklamalara çok benziyordu.^[9]

Öyküdeki "altın böcek" gerçek bir böcek değildir. Poe bu böcekte, öykünün geçtiği bölgede görülen iki farklı böceğin özelliklerini birleştirmiştir. Öyküde bahsedilen Scarabaeidae familyasına değil de, Cerambycidae familyasına mensup olan Callichroma splendidum'un altın rengi bir başı ve hafif altın rengi vücudu vardır. Öyküdeki kurgusal böceğin sırtındaki siyah noktalar ise, Sullivan's Island'da yerleşik bir tür olan Alaus oculatus'ta, yani takla böceğinde görülür.^[10]

Poe'nun Afrikalı hizmetkâr Jupiter'i tasvir edişi, modern bakış açısıyla değerlendirildiğinde klişeleşmiş ve ırkçı unsurlar içerir. Jupiter hurafelere inanır ve öylesine bilgisizdir ki sağı ile solunu birbirine karıştırır.^[11] Poe muhtemelen Robert Montgomery Bird'ün, editörlüğünü yaptığı Sheppard Lee (1836) adlı eserinde gördüğü benzer bir karakterden esinlenmiştir.^[12] O dönemin eserlerinde siyah karakterlerin yer alması normaldir, ancak sıra dışı olan Poe'nun Jupiter'i konuşturmasıdır. Fakat eleştirmenlere ve araştırmacılara göre Jupiter'in aksanı gerçeğe uygun olmaktan çok öyküde komik bir unsur olarak yer alır. Çünkü bu aksanda, Charleston bölgesinde yaşayan siyahların aksanı yerine belki de daha çok Gullah aksanından esinlenilmiştir.^[13]

Öykü genelde Poe'nun diğer dedektif öyküleri arasında gösterilse de, teknik açıdan bir dedektif öyküsü sayılmaz; çünkü Legrand elindeki delilleri sırrın çözülmesinin ardından ortaya çıkarır.^[14] Yine de Legrand, Poe'nun kurgusal dedektifi C. Auguste Dupin ile sıklıkla karşılaştırılır;^[15] çünkü ona benzer şekilde "uslamlama" yönetimini kullanır.^[16][17][18] Dupin'in yöntemini açıklamak için Poe'nun kullandığı sözcük olan "uslamlama" sayesinde dedektif, diğer kişilerin fark etmediği ya da önemsiz olduğunu sandığı şeyleri fark eder.^[19]

Yayınlanma geçmişi ve tepkiler[değiştir | kaynağı değiştir]

Poe öyküyü ilk olarak, Graham's Magazine'de yayınlanmak üzere George Rex Graham'a 52 dolar karşılığında sattı; ancak Philadelphia Dollar Newspaper tarafından açılan yarışmayı öğrenince öyküyü geri istedi.^[20] Poe, Graham'dan aldığı parayı ise iade etmedi ve bunun yerine birkaç inceleme yazısı yazmayı önerdi.^[21] Yazar yarışmayı kazanınca, verilen 100 dolarlık ödülün yanı sıra öykü, 21 ve 28 Haziran 1843 tarihlerinde iki bölüm hâlinde gazetede yayınlandı.^[22] Poe'ya bu öykü için gazete tarafından yapılan 100 dolarlık ödeme, yazarın muhtemelen bir tek eseri için aldığı en yüksek ücretti.^[23] Okuyuculardan yoğun ilgi geleceğini tahmin eden gazete, öyküyü yayınlamadan önce telif hakkı kaydı yaptırdı.^[24]

Öykü 24 Haziran, 1 Temmuz ve 8 Temmuz'da üç bölüm hâlinde, yine Philadelphia'da yayınlanan Saturday Courier'da tekrar basıldı. Öykünün ikinci ve üçüncü bölümleri, F. O. C. Darley'nin çizdiği illüstrasyonlarla birlikte gazetenin ön sayfasında yer aldı.^[25] Daha sonra ABD genelinde birçok gazetede tekrar yayınlanan Altın Böcek, Poe'nun hayattayken en fazla okunan öyküsü oldu.^[22] Mayıs 1844 itibarıyla, Poe'ya göre öykü toplam 300.000 kopya basılmıştı,^[26] ama bunların çoğu için yazara hiçbir ödeme yapılmamıştı.^[27] Öykü ayrıca Poe'nun konuşmacı olarak ününü de artırdı. Öykü yayınlandıktan sonra yaptığı bir konuşmaya o kadar çok kişi katılmak istedi ki, yüzlerce dinleyicinin geri çevrilmesi gerekti.^[28] Poe'nun 1848 tarihli bir mektubuna göre öykü "büyük gürültü kopardı."^[29] Yazar daha sonraki bir dönemde, öykünün başarısının Kuzgun'un başarısıyla karşılaştırılabileceğini söyledi, ancak yine de "kuşun böceği yendiğini" kabul etti.^[30]

Philadelphia'daki Public Ledger öyküyü, "mükemmel bir öykü" olarak nitelendirdi.^[24] George Lippard Citizen Soldier'daki yazısında bu öykünün "Poe'nun yazdığı en iyi öykülerden biri" olduğunu söyledi.^[31] Graham's Magazine'de 1845'te yayınlanan bir inceleme yazısına göre hikâyenin, "entelektüel keskinlik ve ince bir uslamlama örneği olarak dikkate değer" olduğu belirtildi.^[32] Thomas Dunn English, Ekim 1845'te Aristidean'daki yazısında Altın Böcek'in muhtemelen en fazla dolaşımda kalmış Amerikan öyküsü olduğunu belirtti ve şöyle dedi: "belki de Bay Poe'nun yazdığı en ustalıklı öykü bu, ama... yine de Gammaz Yürek'le - ve özellikle Ligeia'yla kıyaslanamaz bile."^[33] Poe'nun arkadaşı Thomas Holley Chivers'a göre bu öykü yazarın edebî hayatındaki altın çağın başlangıcıydı.^[34]

Öykünün popülerliği bazı tartışmalara da sebep oldu. Öykünün yayınlanmasından bir ay sonra, Philadelphia'daki Daily Forum, Poe'yu yarışmanın jürisiyle birlikte hile yapmakla suçladı.^[26] Bu gazete öyküyü, "düşük" ve "tamamen değersiz" sözleriyle tanımladı ve 15 dolardan fazla etmeyeceğini öne sürdü.^[35] Poe, gazetenin editörü Francis Duffee'ye karşı, hakaret sebebiyle dava açtı. Dava daha sonra düştü,^[36] ancak Duffree Poe'nun aslında 100 dolarlık ödülü kazanmamış olduğu yönündeki iddiası sebebiyle özür diledi.^[37] Editör John Du Solle ise Poe'nun bu öyküdeki fikri, Miss Sherburne isimli bir öğrencinin yazdığı "Imogine; or the Pirate's Treasure" isimli hikâyeden çaldığını öne sürdü.^[38]

Altın Böcek, Wiley & Putnam tarafından Haziran 1845'te yayınlanan Poe derlemesinin ilk öyküsü olarak tekrar basıldı. Kitapta bir sonraki öykü Kara Kedi'ydi ve 10 öykü daha vardı.^[39] Bu derlemenin kazandığı başarı, öykünün ilk Fransızca baskısının Kasım 1845'te Alphonse Borghers tarafından yapılmasını sağladı.^[40] Le Scarabée d'or başlıklı bu çeviri, bir Poe öyküsünün yabancı bir dile ilk çevrilişi oldu.^[41] Fransızca çeviri iki sene sonra Rusçaya da çevrildi ve Poe'nun bu ülkede yayınlanan ilk eseri oldu.^[42] Charles Baudelaire 1856'da, öykünün kendi yaptığı bir çevirisine Histoires extraordinaires'in ilk cildinde yer verdi.^[43] Baudelaire, Poe'nun eserlerinin Avrupa'da tanınmasında çok etkili oldu ve tüm kıtada onun yaptığı çeviriler kullanıldı.^[44]

Etkisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Altın Böcek, Robert Louis Stevenson'ın define avcılığı hakkındaki 1883 tarihli romanı Define Adası'nın ilham kaynağı oldu. Stevenson bu etkiyi "şüphesiz, [romanımdaki] iskelet Poe'dan aktarılmıştı" sözleriyle açıkladı.^[45]

Poe bu öyküyle, kriptogramların popüler olmasını ve gazetelerle dergilerde yayınlanmasını sağladı.^[5] ABD'nin en ünlü şifrecisi William Friedman, çocukken okuduğu öykü sayesinde kriptografiyle ilgilenmeye başladı ve bu ilgisini II. Dünya Savaşı sırasında Japonya'nın PURPLE şifresini çözmekte kullandı.^[46] Öyküde ayrıca, "kriptogram (İng. cryptogram)" yerine "kriptograf (cryptograph)" terimi ilk defa kullanıldı.^[47]

Poe, Kasım 1827 ile Aralık 1828 tarihleri arasında Fort Moultrie'de görevliydi ve bu dönemde Sullivan's Island'da edindiği deneyimlerini, öykünün geçtiği yeri kurgularken kullandı.^[48] Yazar, Captain Kidd gibi korsanlara ilişkin öyküleri de, ilk defa yine burada duydu.^[49] Poe ile ilgili bu bağlantıya sahip çıkmak isteyen Sullivan's Island sakinleri, yerel halk kütüphanesine yazarın adını verdi.^[50] Charleston'daki yerel söylentilere göre Poe, Annabel Lee isimli şiirini yazarken de Güney Karolina'da yaşadıklarından ilham almıştı.^[51] Yazarın Balon Şakası ve Uzun Sandık isimli öykülerinin de bir kısmı bu bölgede geçer.^[49]

Uyarlamalar[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk yayınlandığı dönemde oldukça popüler olan öyküden uyarlanan bir tiyatro oyunu 8 Ağustos 1843'te sahnelenmeye başladı.^[52] Philadelphia'daki American Theatre'da sahnelenen oyunun yapımcısı Silas S. Steele'di.^[53] Bir Philadelphia gazetesi olan The Spirit of the Times'ın editörüne göre performans "sarktı ve oldukça sıkıcıydı. Çerçeve yeterince iyiydi ancak içinin doldurulması gerekiyordu."^[54]

Öykünün televizyon için yapılan bir uyarlaması Your Favorite Story isimli programın 1 Şubat 1953 tarihli bölümünde (1. sezon 4. bölüm) yayınlandı. Televizyon için senaryoyu Robert Libott yazdı ve filmi Robert Florey yönetti. Daha sonraki bir uyarlama, 2 Şubat 1980'de ABC Weekend Special'ın bir bölümü (3. sezon 7. bölüm) olarak yayınlandı. Bölümün yönetmeni Robert Fuest, senaristi Edward Pomerantz'tı.^[55] Roberts Blossom (Mr. LeGrand), Geoffrey Holder (Jupiter) ve Anthony Michael Hall'un rol aldığı bu yapım, üç Emmy Ödülü kazandı.

1983'te öyküden uyarlanan İspanyolca bir sinema filmi çekildi. En busca del dragón dorado isimli bu film Jesús Franco tarafından, "James P. Johnson" takma adıyla yönetildi.^[56]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• Bittner, William. Poe: A Biography. Boston: Little, Brown and Company, 1962.
• Hutchisson, James M. Poe. Jackson: University Press of Mississippi, 2005. ISBN 1-57806-721-9
• Meyers, Jeffrey. Edgar Allan Poe: His Life and Legacy. Cooper Square Press, 1992. ISBN 0-8154-1038-7
• Quinn, Arthur Hobson. Edgar Allan Poe: A Critical Biography. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 1998. ISBN 0-8018-5730-9
• Rosenheim, Shawn James. The Cryptographic Imagination: Secret Writing from Edgar Poe to the Internet. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1997. ISBN 978-0-8018-5332-6
• Silverman, Kenneth. Edgar A. Poe: Mournful and Never-ending Remembrance. New York: Harper Perennial, 1991. ISBN 0-06-092331-8
• Sova, Dawn B. Edgar Allan Poe: A to Z. New York: Checkmark Books, 2001. ISBN 0-8160-4161-X
• Stashower, Daniel. The Beautiful Cigar Girl: Mary Rogers, Edgar Allan Poe, and the Invention of Murder. New York: Dutton, 2006. ISBN 0-525-94981-X
• Thomas, Dwight & David K. Jackson. The Poe Log: A Documentary Life of Edgar Allan Poe, 1809–1849. Boston: G. K. Hall & Co., 1987. ISBN 0-7838-1401-1

Kaynak notları[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• "The Gold-Bug" 15 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. -Dollar Newspaper'da yer alan tam metin, 1843, (İngilizce, çizimler: F. O. C. Darley)
• Virginia Üniversitesi Kütüphanesi'nde "Altın Böcek" 25 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• Edgar Allan Poe Society6 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'de öykünün yayınlanma geçmişi 5 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.