Albert Eschenmoser
Doğum	5 Ağustos 1925 Erstfeld, İsviçre
Ölüm	14 Temmuz 2023 (97 yaşında)
Milliyet	İsviçreli
Eğitim	ETH Zürih
Tanınma nedeni	B12 vitamininin sentezlenmesi (Robert Burns Woodward ile)
Ödüller	Marcel Benoist Ödülü (1972) Davy Madalyası (1978) Wolf Kimya Ödülü (1986)
Kariyeri
Dalı	organik kimya
Çalıştığı kurumlar	ETH Zürih
Doktora danışmanı	Lavoslav Ružička

Albert Eschenmoser (5 Ağustos 1925, Erstfeld - 14 Temmuz 2023),^[1] karmaşık heterosikilik doğal bileşiklerin, en önemlisi B₁₂ vitamininin, sentezi üstüne çalışmaları ile tanınan İsviçreli organik kimyager. Organik sentez alanına yaptığı önemli katkıların yanı sıra, Eschenmoser'in yapay nükleik asitlerin sentetik yolları üstüne çalışmalarıyla Hayatın Kaynağı üstüne öncü çalışmaları vardır. 2009'da emekli olmadan önce ETH Zürih ve La Jolla, Kaliforniya'daki Scripps Araştırma Enstitüsü'ne bağlı Skaggs Kimyasal Biyoloji Enstitüsü'nde profesörlükleri vardı. Ayrıca Chicago Üniversitesi, Cambridge Üniversitesi ve Harvard Üniversitesi'nde misafir profesör olarak çalıştı.

İlk çalışmaları ve B₁₂ vitaminin sentezi[değiştir | kaynağı değiştir]

Eschenmoser bilimsel kariyerine Lavoslav Ružička'nın ETH Zürih'teki laboratuvarında yüksek lisans öğrencisi olarak başladı. Ružička androsteron ve testosteronun sentezi üstüne çalışmalarıyla 1939 Nobel Kimya Ödülü'nü kazanmış önemli bir organik kimyagerdi. Eschenmoser'in doymamış, konjüge hidrokarbonların siklizasyonu üstüne ilk çalışmaları terpen kimyasının gelişimine doğrudan katkı sağlamış ve steroid biyosentezinin anlaşılmasına ışık tutmuştur.^[2][3]

1960'ların başında ETH Zürih'te Genel Organik Kimya Profesörü olan Eschenmoser zamanının en karmaşık doğal ürününün sentezi üstüne çalışmaya başladı -B₁₂ vitamini. Harvard Üniversitesi'nden meslektaşı Robert Burns Woodward ile kayda değer bir işbirliği yaptı ve neredeyse yüz öğrenci ve doktoralı çalışandan oluşan bir ekip yıllarca bu vitaminin sentezlenmesi üstüne çalıştı. O sırada B₁₂ vitaminin sentezlenmesinin önündeki en büyük engel molekülün merkezindeki corrin halkası yapısının tamamlanması için gerekli olan makrosiklik halka kapanmasının kurulmasının zor olmasıydı. Buna rağmen Eschemoser ve çalışma arkadaşları bu bağın yüksek derece stereospesifikitesi ile kurulabileceği bir dizi reaksiyon durumu keşfetti. "A/D varyantı" olarak adlandırılan yeni bir fotokimyasal proses de keşifleri arasındadır.^[4] Çalışma 1973'te yayımlandı ve organik kimya tarihinde bir dönüm noktası oldu.

Eschenmoser fragmentasyonu, Eschmoser sülfat daralması ve Eschenmoser tuzu adını Eschenmoser'den alır.

Hayatın Kaynağı araştırması[değiştir | kaynağı değiştir]

Hayatın kimyasal kaynağı üstüne araştırmalarda özellikle zorlayıcı bir soru modern biyolojik sistemlerde bulunan nükleik asitlerin omurgasını oluşturan ribozun seçimidir. Eschenmoser'in önemli yoğunlukta fosforlu riboz üreten formoz reaksiyonun bir varyasyonu üstüne çalışmaları önemli bilgiler sağladı. Eschenmoser ve meslektaşları fosforlu glikoaldehit, (ardışık formaldehit yoğunlaşmasının ürünü) gliseraldehit ile yoğunlaştırıldığında duruma bağlı olarak fosforlu riboz üretilebildiğini gösterdi. Bu modern biyokimyadaki hem şeker ribozunun hem de monomer nükleotidlerin polimerizasyonu için gerekli olan fosfat grubunun kaynağı hakkında gerçek olabilecek bir açıklama sağlıyordu.^[5]

TNA ve Yapay Nükleik Asit[değiştir | kaynağı değiştir]

Eschenmoser yapay nükleik asitlerin sentetik yollarını, özellikle polimerin şeker omurgasını değiştirerek geliştirdi.^[6] Doğal olarak oluşan nükleik asitlere bir dizi yapısal alternatif geliştiren Eschenmoser ve meslektaşları sentetik nükleik asitlerle doğal olanların özelliklerini karşılaştırarak modern biyokimyasal prosesler için hayati öneme sahip RNA ve DNA'nın özelliklerini efektif olarak belirleyebildiler. Bu çalışma nükleobazların taban eşleyici yüzeyleri arasındaki hidrojen bağı etkileşimlerinin modern nükleik asitlerin yapısında ribozun doğal olarak seçilmesi için gereken baskıyı sağlayamayacağını gösterdi. Pentoz şekerlerinin, özellikle ribozun, DNA'nın heliks yapısına doğal olarak oluşan oligonükleotidlerde taban çifti dizilme mesafesini optimize ederek önemli bir katkı sağladığını tespit etti. Bu taban dizilim etkileşimleri nükleobazların (A, G, C, T veya RNA'da U) taban eşleme yüzeylerine yön verir ve sabitler. Bu bulgular günümüzde çok iyi anlaşılmış standart Watson-Crick baz çifti kurallarının gelişimine yol açtı.

Treoz nükleik asit (TNA) Eschenmoser tarafından icat edilmiş yapay genetik polimerdir. TNA dizileri fosfodiester bağları ile bağlanmış tekrar eden treoz şekerlerinden oluşur. DNA ve RNA gibi TNA molekülü nükleotid sekanslarından oluşan dizilerinde genetik bilgi saklayabilir. Kaliforniya Üniversitesi, Irvine'da profesör olan John Chaput riboz şekerlerinin prebiyotik sentezi ile ilgili sorunlar ve RNA'nın enzimsel olmayan kopyalarının ilkel dünya koşullarında daha kolay üretilen ilk genetik sistemler için kanıt sağlayabileceği teorisini geliştirdi. TNA, erken dönem DNA öncesi genetik sistem koşullarını yansıtıyor olabilir.^[7]

Ödüller[değiştir | kaynağı değiştir]

• ETH Zürih Çekirdek Ödülü (1949)
• İsviçre Kimya Derneği Werner Ödülü (1956)
• ETH Zürih Ruzicka Ödülü (1958)
• Ernest Guenther Ödülü (1966)
• Avusturya Bilim ve Sanat Onur Ödülü (1974)
• Welch Ödülü (1974)
• Davy Madalyası (1978)
• Tetrahedron Organik Kimyada Yaratıcılık Ödülü (1981)
• Arthur C. Cope Ödülü (1984)
• Wolf Vakfı Wolf Kimya Ödülü, Tel Aviv, İsrail (1986)
• Nakanishi Ödülü (1998)
• Oparin Madalyası (2002)
• Frank H. Westheimer Madalyası, Harvard Üniversitesi (2004)
• Amerikan Kimya Topluluğu, Kimyasal Araştırmalarda Mükemmellik için F.A. Cotton Madalyası
• Paul Karrer Altın Madalyası, Zürih Üniversitesi (2008)
• Philadelphia, Pennsylvania'daki Franklin Enstitüsü'nden Kimya Alanında Benjamin Franklin Madalyası (2008)
• Fahri doktorolar: Fribourg Üniversitesi (İsviçre, 1966), Chicago Üniversitesi (ABD, 1966), Edinburgh Üniversitesi (Birleşik Krallık, 1979), Bologna Üniversitesi (İtalya, 1989), Johann Wolfgang Goethe Üniversitesi (Frankfurt am Main, 1990), Louis Pasteur Üniversitesi (Fransa, 1991), Harvard Üniversitesi (ABD, 1993), Scripps Araştırma Enstitüsü (ABD, 2000) ve Innsbruck Üniversitesi (Avusturya, 2010).

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]