Adli entomoloji veya adli böcek bilimi^[1] ya da biyokriminal entomoloji, adli tıbba yardımcı olan ya da onun yetersiz kaldığı durumlarda, ceset üzerinde bulunan böcek ve diğer eklembacaklıların ergin ve larvalarından, maktulün ("cesedin") ölüm zamanını doğruya yakınlıkta ya da yaklaşık olarak tahmin etmeye çalışan bir bilim dalıdır.

Ölüm sonrası çürüme, ısı, nem ve ortama bağlı olarak değişkenlik gösterir. Bu çürüme ve yok etmede bakterisinden böceğine birçok leşçil ve çürükçül canlının rolü tartışılmaz bir gerçektir. Bu canlılarının hepsi aynı anda cesette bulunmaz. Cesedin bozulma evrelerine bağlı olarak farklı zamanlarda görülürler. İşte bu farklı zamanı tespit etmeye çalışan ve geriye dönük ölüm anını bulan adli entomoloji, adli tıbbın entomolojiye uyarlanmış biçimidir.

Kazalarda, cinayetlerde ve faili meçhul ölümlerde ölüm yeri ve zamanının bilinmesi adli yargılama açısından çok önemlidir. Böceklerin, yumurta, larva, pup ve ergin gibi farklı yaşam evrelerine sahip olması ve bu evrelerin farklı yerlerde, farklı zamanlarda ve cesedin farklı bölümlerinde görülmesi adli entomolojinin yoğunlaştığı noktalardır.

Adli tıp uygulamasında ölüm zamanı tayini açısından çok çeşitli kriterler ve yöntemler kullanılır. Bu yöntemlerin hiçbiri ölüm sonrası zamanın belirlenmesinde her zaman tam güvenilir sonuçlar vermez. Özellikle cesedin dış ortamda kaldığı, çürümenin başladığı ve ilerlediği durumlarda, entomolojik incelemelerin ölüm zamanının belirlenmesindeki önemi artar. Yapılan birçok çalışmada adli soruşturma ve otopsi bulguları ile karşılaştırıldığında, entomolojik araştırmaların güvenilir bir yöntem olarak kabul edilebileceğini göstermiştir.

Amacı[değiştir | kaynağı değiştir]

Adli entomoloji bulguları üç konunun açıklığa kavuşmasında kullanılır:

• 1. Ölüm zamanının belirlenmesi: PMI (post-mortem interval) ya da Ölüm Sonrası Geçen Zaman
• 2. Ölüm yerinin belirlenmesi
• 3. Toksikolojik analizler

Cesedin bozulma evreleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Başlangıç[değiştir | kaynağı değiştir]

Ölümden sonraki ilk gündür. Ceset henüz şişmemiştir ve kokuşma, bozulma olmaz. Cesede bu dönemde yalnızca Latince: calliphoridae, Latince: sarcophagidae ve Latince: muscidae familyalarından sinekler ile zar kanatlılar (Latince: hymenoptera) takımından böcekler gelir.

Şişme[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaklaşık olarak, ölümden sonraki 2-6 gündür. Bu dönemde cesedin karnı belirgin biçimde şişer ve vücut açıklarından sıvılar akar ve keskin koku duyulur. Cesette bu dönemde Latince: calliphoridae familyasından sinekler görülür.

Aktif çürüme[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaklaşık olarak, ölümden sonraki 7-12 gündür. Aktif çürümenin görüldüğü bu dönemde koku güçlü bir şekilde hissedilir. Çürümenin yoğun olduğu yerlerde deri siyahımsı bir renk almıştır ve ceset üzerinde beslenen böcekler yüzünden oldukça zarar görmüştür. Cesette bu dönemde Latince: calliphoridae ile Latince: muscidae familyasından sinekler ve kın kanatlılar (Latince: coleoptera) takımından leşçil böcekler görülür.

İleri çürüme[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaklaşık olarak, ölümden sonraki 13-51 gündür. Çürümenin sonuna gelindiği bu dönemde koku artık zayıflamıştır; ekşimiş peynir kokusu duyulur. Cesette bu dönemde yalnızca kın kanatlılar takımından leşçil böcekler görülür.

Kuruma[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaklaşık olarak, ölümden sonraki 52-207 gündür. Et ve yumuşak dokular tamamen yenilip tüketilmiştir. Yalnızca kemik, saç ve kurumuş deri kalıntıları bulunur. Koku duyulmaz. Cesette bu dönemde zar kanatlılar (Hymenoptera) takımından arılar ve Latince: |dermestidae familyasından kın kanatlı böcekler görülür.

Adli böcekler[değiştir | kaynağı değiştir]

Adli entomoloji, ölümden sonra geçen zamanın hesaplanması, ölüm yerinin belirlenmesi ve toksikolojik çalışmalarıyla adli tıp bilimine yardımcı olur. Başkalaşım geçiren böceklerin, özellikle de tam başkalaşımlı (holometabol) böceklerin yumurta, bütün evreleriyle larva ve nimfleri ile erginlerin her biri bulmacayı çözmede birincil öneme sahiptir. Türü tespit edilen bir böceğin erginlik öncesi dönemlerinin evre evre gelişim süresi entomolojik olarak bilinir ve bu bilgi adli tıbbın titizliğine uygulandığı zaman ortaya esrarı çözebilecek derecede önemli olan kriminal bilgi çıkar.

Özellikle Latince: Diptera (sinekler) takımından böceklerin erginlik öncesi larva gelişim verileri adli entomoloji çalışmalarında önemlidir. Latince: coleoptera (kın kanatlılar) ve Latince: lepidoptera (pul kanatlılar) takımından böceklerin cesede geliş zamanları ise uzun süreli ölüm zamanı tahminlerinde kullanılmaktadır.

Değişik yaşama ortamlarında bulunan böceklerin bu ortamları çoğunlukla türüne özgüdür. Ceset üzerinde bulunan böcekler cesedin kaldığı ortam ve taşınma durumu hakkında da bilgi verir. Ayrıca bu böceklerin dokuları, üzerinde bulundukları ceset dokularından daha fazla toksin içermesinden dolayı toksikolojik analizlerde de kullanılabilmektedirler.

Birincil ceset böcekleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Latince: Diptera (sinekler ya da iki kanatlılar) takımdan böceklerdir. Özellikle Latince: muscidae, Latince: sarcophagidae ve Latince: calliphoridae familyasından sineklerdir. Hepsi de tam başkalaşımlıdır ve yumurtasından erginine kadar her evresi teşhiste önemlidir.

• Latince: Musca domestica (karasinek; Latince: muscidae): Cesedin vücut açıklıklarında ve yaralı bölgelerinde bulunurlar. Larvaları yığın hâlinde bulunur ve sıcaklıkları ortamın sıcaklığından 10-15 °C daha yüksektir.
• Latince: Calliphora vicina (gök et sineği; Latince: calliphoridae): İnsan kadavrasında baskın olan türdür. Baş ve göğüs siyah, karın kısmı metalik mavi renktedir. Cesedin vücut açıklarında, burun, boğaz ve açık yaralarda bulunurlar. 18 °C derecede yumurtalar 24 saatte açılır; daha yüksek sıcaklıkta açılma süresi daha da kısadır. Çıkan larvalar proteolitik enzimler salgılamak suretiyle bulundukları organik dokuyu delerek daha derinlere girerler. Uygun sıcaklıklarda ve besin sunumunda, 5 gün içerisinde pup olurlar. Larvalar pup olmak için toprağı birkaç cm delerler. Cesetle birlikte alttaki toprağın da alınıp adli tıp laboratuvarına gönderilmesi gerekir.
• Latince: Calliphora vomitaria (Latince: calliphoridae): Kuzey yarımkürede ormanlık bölgelerde yaygındır.
• Latince: Sarcophaga carnaria (boz et sineği: Latince: sarcophagidae): Gözleri kırmızıdır. Göğüste gri çizgiler vardır. Cesedin burun boşlukları ve yaralarda bulunurlar.
• Latince: Wohlfahrtia magnifica (Latince: sarcophagidae)

İkincil ceset böcekleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu evrede cesette albüminoid maddelerin tüketilmesinden sonra ortaya yağ doku çıkmaktadır. Bu sırada yağlı maddelerden hoşlanan böcekler, özellikle Latince: coleoptera (kın kanatlılar) takımından bazı türler cesede hücum etmektedir. Larvaları yırtıcı, lesçil, gübrecil olduklarından, çürümüş organik maddeler ve bitki kalıntılarıyla beslenirler. Ayrıca Latince: lepidoptera (pul kanatlılar) takımından böcekler de görülür.

• Latince: Dermestes lardarius (post böceği, deri böceği; Latince: dermestidae; Latince: coleoptera): Kuru et ve kuru besin maddelerine gelirler. Larvası koyu renktedir ve koyu kahverengi tüylerle kaplıdır. Larvaları uzun kıl demetiyle karakteristiktir. Larva dönemi 35-80 gün pupa dönemi 40-50 gün sürmektedir. Eğer yeterli sayıda böcek cesede hücum etmişse, cesedi 24 gün içinde iskelete dönüştürebilirler. Cesedin adipoz doku ve derisinde bulunurlar.
• Latince: Aglossa pinguinalis (yağ kurdu; Latince: pyralidae; Latince: lepidoptera): Genellikle evlerde bulunur. Tırtılları tereyağı ve iç yağları içinde bulunur. Larvaları silindir seklinde ve halkalıdır. Yumurtalarını temmuz ayında bırakırlar. Cesedin adipoz dokusunda beslenir. Cesede geliş zamanı 6-9 ay sonra olur.

Üçüncül ceset böcekleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu evrede cesette bazı albüminoid maddelerin (kazein) fermantasyonu sonucu çürümüş peynir kokusu çıkmaya başladığı anda cesede üşüşürler.

• Latince: Helina vicina (Latince: muscidae; Latince: diptera): 5 mm boyundadır. Kırlarda, çiçeklerde ve yapraklar üzerinde bulunur. Larvaları basit veya çatallı ve ibre şeklinde uzantılara sahiptir. Pupları da aynı şekildedir. Larvaları çürümüş bitkisel maddelerle beslenir. Cesede yaklaşık 10 ay sonra gelir ve fermente dokularında beslenir.
• Latince: Piophila petasionis'' (Latince: piophilidae; Latince: diptera): 4 mm boyunda küçük bir sinektir. Larvaları rahatsız edildiklerinde sıçrayışlarıyla karakteristik özellik gösterirler. Bunu düşmanlarına karşı bir savunma mekanizması olarak kullanır. Belli bir süre yerde kalmış cesetlerde kuru bölgelerde görülür. Cesede yaklaşık 10 ay sonra gelir ve fermente dokularında beslenir.
• Latince: Pyrellia vivida (Latince: p. cadaverina; Latince: muscidae; Latince: diptera)

Dördüncül ceset böcekleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Birincil, ikincil ve üçüncül cest böcekleri tarafından tüketilemeyen dokular, ceset morluğu da denen siyahımsı bir mavi renge dönüşür ve amonyak kokuları yaymaya başladığı zaman bu grubun böcekleri işe koyulur. Çoğunlukla kın kanatlılar (Latince: coleoptera) takımından böcekler olmakla birlikte sinekler de gelir.

• Latince: Phora atterima (Latince: phoridae; Latince: diptera): 2–3 mm uzunluğundadır. Gözleri siyah renktedir. Sırtı bariz bir şekilde kamburdur. Hayvan cesetleri, çöp kutuları, sıvı atıklar, organik atıklar üzerinde beslenir. Cesede geliş zamanı: 1-2 yıl sonra olur
• Latince: Silpha obscura (Latince: silphidae; Latince: coleoptera): 13–17 mm boyundadır. Siyah renkli olup larvaları da siyah ve yassıdır. Larvaları yan taraflarında diş bulunan 12 halkadan oluşur. Erginleri larvalarını pup dönemine girene kadar besler. Cesede geliş zamanı 1-2 yıl sonradır.
• Latince: Nicrophorus interruptus (Latince: silphidae; Latince: coleoptera): Bu tür fare, köstebek gibi küçük memelilerin kadavralarında görülür. Cesedi toprağa gömmek için altındaki toprağı kazar. İnsan kadavrasında görülmüştür. Cesede geliş zamanı 1-2 yıl sonra olur.
• Latince: Hister cadaverinus (Latince: histeridae; Latince: coleoptera): Gübre içinde veya leşler üzerinde yasar. Hemen hemen dörtgen şeklindedir. Parlak siyah renktedir. Larvaları toprağa dalarak orada nimf hâline gelir. Gündüz cesedin altına gizlenip akşamları aktif olarak cesedin çürümesini hızlandırırlar. Cesede geliş zamanı 1-2 yıl sonra olur.

Beşincil ceset böcekleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu gruptakiler, böcekler (Latince: insecta) sınıfına girmeyen eklembacaklılardır. Örümceğimsiler (Latince: arachnida) sınıfının akarlar (Latince: acarina) atl sınıfına giren akar türleridir. Genellikle cesedin altında bulunurlar. Daha önce gelen böcekler cesette kalış sürelerini tamamlamadan cesede gelirler. Cesette kalan sıvı bütün organik maddeleri tüketerek cesedin mumyalaşmasına sebep olurlar. Cesede geliş zamanı 2-3 yıl sonra olur. Cesetlerde rastlanan akar türleri arasında Latince: uropoda nummularia, Latince: trachynotus cadaverinus, Latince: glycyphagus curcor, Latince: tyroglyphus siro ve Latince: histiostoma necrophaga sayılabilir.

Altıncıl ceset böcekleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Daha akarlar işlerini bitirmeden kadavranın bazı kısımları kuruyup mumyalaşınca hemen bazı böcekler cesede üşüşüp tendonları, saçları, kılları kemirirler. Bu böcekler aynı zamanda yünlü kumaşlara, kürklere ve doğal materyalli koleksiyonlarına musallat olurlar.

• Latince: Tineola biselliella (elbise güvesi; Latince: tineidae; Latince: lepidoptera): 6 mm boyunda küçük bir kelebektir. Tırtıllarının boyu 4–5 mm kadardır. Tekstil fabrikalarında sık rastlanır. Altın sarısı tüyleri vardır. Işıktan kaçar, iyi uçucu değildir. Tam başkalaşımlıdır (yumurta, larva, pup, ergin) ve larvaları yünlü giysilerde tahribat yapar. Cesede geliş zamanı 2-3 yıl sonra olur.
• Latince: Aglossa caprealis (Latince: pyralidae; Latince: lepidoptera)
• Latince: Attagenus pellio (kürk böceği; Latince: dermestidae; Latince: coleoptera): 6,4 mm uzunluğundadır. Koyu renklidir. Ergini bitkilerin polen ve nektarlarıyla beslenir. Larvaları halı, müze materyalleri (böcek koleksiyonu), saç, ipekli madde ve benzerlerinde tahribat yapar. Tam başkalaşımlıdır. Cesede geliş zamanı 2-3 yıl sonra olur.

Yedincil ceset böcekleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Kendilerinden öncekilerin bıraktıkları nimf ve pup kalıntılarını tüketirler.

• Latince: Tenebrio obscurus (sarı un kurdu; Latince: tenebrionidae; Latince: coleoptera): 15–20 mm boyundadır. Işıktan kaçarak karanlık yerlerde yaşarlar. Çürümüş odunla beslenirler. Koyu renkli böcekler olup karanlık yerlerde ağaç kabukları altında bulunurlar. Başın yan kenarları çıkıntı yaparak antenlerin diplerini örter. Duyarga 11 segmentli ve gözler genellikle hilal seklindedir. Depolanmış gıda maddelerinde de zararlıdır. Cesede geliş zamanı 3-4 yıl sonra olur.
• Latince: Ptinus brunneus (Latince: ptinidae; Latince: coleoptera): 2 mm boyundadır ve bedeninde, başını saklayan kalın ve şişkin bir zırh vardır. Esmer renktedir.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Literatür[değiştir | kaynağı değiştir]

• Dr. Ayla Tüzün ve Serdar Yüksel (2007), Postmortem İnterval'in Saptanmasında Adlî Entomoloji^{[ölü/kırık bağlantı]}, Türkiye Klinikleri J Foren Med 2007, 4:23-32
• oyibursa.pol.tr: Adlî Entomoloji
• Dr. H. Nihal Açıkgöz, Prof. Dr. İ. Hamit Hancı ve Prof. Dr. Gürsel Çetin, Adlî Olaylarda Böceklerden Nasıl Yararlanırız? 3 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Mark Benecke (2008) A brief survey of the history of forensic entomology (Ein kurzer Streifzug durch die Geschichte der forensischen Entomologie), Acta Biologica Benrodis 14 (2008): 15-38