1939 Erzincan depremi

Deprem sonrası Erzincan kent merkezinden bir görünüm
Erzincan İstanbul
UTC zamanı	1939-12-26 23:57:23
Yerel tarih	27 Aralık 1939 (1939-12-27)
Yerel saat	01:57:23 (TSİ)
Süre	52 saniye[1]
Büyüklük	7,9 Ms (Kandilli)[2] 7,8 Mw (USGS)[3]
Derinlik	20 km[4]
Merkez üs	39°54′25″N 39°35′10″E / 39.907°K 39.586°D / 39.907; 39.586
Fay	Kuzey Anadolu Fay Hattı
Tür	Doğrultu atımlı
Maks. şiddet	XII (Afetsel)[5]
Tsunami	0,53 m[6]
Artçı şok	Evet
Etkilenen ülkeler/bölgeler	Türkiye
Kayıplar	32.968 ölü +100.000 yaralı
Zarar	20 milyon $ maddi kayıp[6] 116 bin 720 bina yıkıldı

1939 Erzincan depremi veya Büyük Erzincan Depremi, 27 Aralık 1939 tarihinde merkez üssü Erzincan olan 7,9 M_s büyüklüğünde gerçekleşen deprem. Amerika Birleşik Devletleri Jeoloji Araştırmaları Kurumu (USGS) ise depremin büyüklüğünü 7,8 M_w  (± 0,4) olarak kaydetti.^[2][3] Mercalli şiddet ölçeğine göre depremin şiddeti, ölçeğin en yüksek değeri olan XII (Afetsel) olarak saptanırken 116 bin 720 bina bütünüyle yıkıldı.^[7] Sarsıntı sonucunda resmî sayılara göre 32 bin 968 kişi yaşamını yitirdi, 100 binden fazla kişi ise yaralandı. Ölüm oranlarının yüksek olmasının ana nedenleri arasında; çetin kış koşullarının olması, yardımların ve arama-kurtarma faaliyetlerinin güç koşullar altında yürütülmesi gösterildi.

Deprem, 1939 ile 1999 yılları arasında Kuzey Anadolu Fay Hattı üzerinde meydana gelen ve batıya doğru göç eden bir dizi büyük depremin ilki olarak kabul edildi. Büyüklüğü itibarıyla karada meydana gelen dünyanın sayılı mega depremleri arasında gösterilen Erzincan depremi, 8,0 büyüklüğündeki 1668 Kuzey Anadolu depreminden sonra 7,8 M_w büyüklüğündeki 2023 Kahramanmaraş depremleri ile birlikte Anadolu'da meydana gelmiş en büyük ikinci depremdir. Bunun yanı sıra, Türkiye Cumhuriyeti tarihinin en çok can kaybı ile sonuçlanan ikinci depremi olarak kayıtlara geçti.

Tektonik durum[değiştir | kaynağı değiştir]

Kuzey Anadolu Fay Hattı, Avrasya levhasının küçük Anadolu levhasından geçtiği ana transform fayı sınırıdır. 1.600 km'den uzun olan fay, Doğu Anadolu'dan Marmara Denizi'ne kadar uzanır.^[8] Kuzey Anadolu Fay Hattı, çok yüksek sismik aktivite gösterir. Türkiye’nin birinci derece deprem bölgesinde bulunan Erzincan, Kuzey Anadolu deprem kuşağının çok etkin bir bölümü olan Erzincan Ovası içindedir. Tarihi belgelere göre Erzincan son bin yılda 11 kez tümüyle yıkıma uğramıştır.^[9][10] Yerleşmenin bulunduğu zemin, akarsu çökellerinden oluşmuştur. Bu malzeme kentin yukarı kesimlerinde konglomeralaşmıştır. Orta bölümlerde birbirini izleyen çakıl ve kum katmanlarına rastlanır. Bu katmanlar oldukça yerleşmiş ve sıkı yapılıdır. 1939 depreminden sonra yerleşim alanı dışında bırakılmış olan eski şehrin zemini, kalın bir tarihi enkaz örtüsüyle kaplı yerleşmemiş akarsu birikintilerinden oluşmuştur. Erzincan'da bilinen ilk deprem Pontus zamanında olmuştur.^{[kaynak belirtilmeli]}

Deprem[değiştir | kaynağı değiştir]

Odak derinliği 20 km olan depremin etkilediği alan doğuda Erzincan Ovası'ndan batıda Kelkit Vadisi'ne kadar uzanır. Yırtılmanın uzunluğu 400 km (Erzincan’ın doğusundan Amasya’ya kadar), genişliği ise (güneyde Sivas’tan kuzeyde Karadeniz'e kadar) 200 km'dir.^[11] Bu depremde Erzincan’dan Kelkit Vadisi'ni izleyerek Niksar’a kadar uzanan yaklaşık 350 km’lik bir kırık sistemi oluşmuştur. Bu geniş alanı sarmış olan 35 deprem merkezi yaklaşık doğu-batı doğrultusunda dizilmiş başlıca dört sarsıntı çizgisi üzerinde etkinlik göstermiştir. Bunlar; Yukarı Yeşilırmak çizgisi, Kelkit-Deliçay çizgisi, Yaylalar ve Orta Yeşilırmak çizgisi ve kıyı çizgisidir. Bu çizgilerin hepsi de kırıklara karşılık gelmektedir. Kelkit Irmağı kırığı, Reşadiye’de doğu-güneydoğu ve batı-kuzeybatı doğrultusunda alçalmış ve yükselmiş ve böylece iki blok arasında 380 cm’lik bir düzey farkı doğmuştur. Deprem sırasında kıyı çizgisi Çarşamba ilçesinin kuzeyi ile Giresun arasında 15–100 m kadar geri çekilmiş ve Fatsa’da da bir deprem dalgası oluşmuştur.^{[kaynak belirtilmeli]} Depremin yarattığı yırtılma, günümüzde de gözlemlenebilir. 2,3 metre ile 8,8 metre arasında ortalama yüzey yer değiştirmesi hesaplanmıştır.^[12] Kırıklar boyunca 0.5-2 metrelik dikey hareketler gözlemlenmiştir.^[12] Maksimum yatay atım 10,5 metre olarak hesaplanmıştır.^[13]

Deprem 52 saniye sürdü.^[1] Karadeniz kıyılarında 0,53 m uzunluğunda tsunamiye neden oldu.^[6] 1939 depreminden kaynaklanan Coulomb gerilme transferi, Kuzey Anadolu Fayı boyunca batıya doğru ilerleyen kırılmaları tetikledi. 1939'dan beri bu fayda 6.7'den büyük 10 tane deprem yaşandı.^[14]

Kayıplar ve hasar[değiştir | kaynağı değiştir]

Deprem, yaklaşık 116.720 binayı tamamen yıktı.^[15] Başlangıçta, ölü sayısı yaklaşık 8.000 kişiydi. Daha sonra 20.000'e çıktığı bildirildi. Aynı gün içinde sıcaklık -30 °C'ye düştü. Acil kurtarma operasyonu başladı. 5 Ocak'a kadar, deprem ve düşük sıcaklıklar, kar fırtınası ve seller nedeniyle yaklaşık 33.000 kişi öldü.^[16][17]

Sonrası[değiştir | kaynağı değiştir]

Depremin yarattığı hasar, Türkiye hükûmetini deprem yönetmeliklerini yürürlüğe koymaya sevk etti.^[18] Erzincan'da yıkım o kadar büyüktü ki şehir tamamen terk edildi ve biraz daha kuzeyde yeni bir yerleşim yeri kuruldu.^[17]

Ülkeler[değiştir | kaynağı değiştir]

 ABD Kızılsalibi Cemiyeti, depremzedeler için 5.000 dolar yollamış ve gıda ürünleri yardımı da yapacağını bildirmiştir. Aynı şekilde Amerika Kızılhaç’ı da 10 milyon dolar göndermiştir.^[21]

 Afganistan Krallığı^[19]

 Arnavutluk Krallığı ^[20]

 Belçika Kralı III. Leopold, depremden pek müteessir olmuş ve Belçika Meclisi’ne talimat vererek deprem için bir yardım komitesinin kurulmasını sağlamıştır.^[9]

 Birleşik Krallık ilk etapta 100.000 Dolar daha sonra da 25.000 Dolar daha göndermiştir. Birleşik Krallık 725036 Adet 3721028 Kg Tıbbi Ecza alanında yardımda bulunmuştur. 131579 Adet 628750 Kg 1580 Kutu Tıbbi Alet ve Malzeme yardımında bulunmuştur. Deprem dolayısıyla sakat ve başıboş kalan hayvanların korunması için de bazı tedbirler almıştır. Bu doğrultuda İngiliz Himaye-i Hayvan Cemiyeti hayvanların korunması ve bakımı için 200 İngiliz Lirası göndermiştir.^[9]

•  Avustralya^[19]
•  Britanya Hindistanı Lahor İslam Cemiyeti, Hint aşiretleri, Rangon Cemiyeti çeşitli yardımlarda bulunmuştur.^[19]
•  Filistin Mandası 24803 Adet, 200 Şişe, 20 Kutu, 550 Tube, Tıbbi İlaç göndermiştir. 30451 Adet, 900.000 Kg Tıbbi Alet ve Malzeme göndermiştir. 200 Adet çadır göndermiştir. Filistin Müslüman, Hristiyan ve Yahudi cemaatleri de çeşitli yardımlarda bulunmuştur.^[9][19][22]
•  Britanya Kıbrısı Müslümanları çeşitli yardımlarda bulunmuştur.^[19]

 Bulgaristan Krallığı 3600 Kg Kaşar, 1500 Çuval Un, 36 Vagon Kereste yardımında bulunmuştur.^[9] Silistre Müslümanları çeşitli yardımlarda bulunmuştur.^[19]

 Brezilya^[19]

 Çin Cumhuriyeti^[19]

 Danimarka^[20]

 Estonya^[20]

 Üçüncü Fransız Cumhuriyeti 5 Milyon frank yardımda bulunmuştur. Fransa 2641 Adet Tıbbi Alet ve Malzeme, 1001 adet çadır, 5000 adet battaniye göndermiştir.^[9][20]

•  Suriye Cumhuriyeti 200.000 Frank, 300 çadır, 500 battaniye göndermiştir.^[9]

 Güney Afrika Birliği Durban İslam Cemiyeti çeşitli yardımlarda bulunmuştur.^[19]

 Hollanda^[20]

 İran Şehinşahı tarafından 10.000 lira yollamıştır. İran 725 Çift 1275 Adet Giyim Ürünleri, 628 adet battaniye, 1023 metre kumaş, 40 ton un göndermiştir. İran Meclisi'nin gönderdiği taziye telgrafı şöyledir; “İran milleti kardeş ve dost Türk milletinin bu felâketten doğan derin kederine iştirak eden en samimî taziyelerimin lütfen kabulünü rica ederim.”^[9]

 İspanya'nın Marsilya kentinde yardım seferberliği başlatılmış ve toplanan yardımlar Türk Başkonsolosluğu’na teslim edilmiştir.^[9]

 İsveç^[19]

  İsviçre^[19]

 İtalya yardımda bulunmuştur.^[19] Rodos Müslümanları çeşitli yardımlarda bulunmuştur.^[19]

 Irak Krallığı 41000 Kg Hurma göndermiştir. Irak Mebusan Meclisi’nden gelen taziye mesajı şöyledir; “Aziz komşumuzu musab kılan felâketten fevkalâde müteessir olan Irak Mebusan Meclisi tatili takip eden ilk celsesinde kederli hissiyatını ekselansınıza iblâğa karar vermiştir. Meclis namına ekselansınıza ve asil Türk milletine arz-ı taziyet eylerim.”^[9]

 Japonya yardımda bulunmuştur. Japonya Meclisi’nden gelen taziye telgrafı şöyledir; “Ahiren Anadolu’yu musab kılan müthiş zelzele felâketinden fevkalâde mütehassis olan Japon Meclis-i Mebusanı en samimî hissiyatını izhar eder.”^[9]

 Letonya^[20]

 Litvanya^[20]

 Lübnan^[19]

 Lüksemburg yardımda bulunmuştur. 8 Ocak 1940 Tarihinde Lüksemburg Büyük Dukalığı’ndan gelen taziye telgrafının da okunduğu bilinmektedir. Fakat telgrafın muhtevasına dair bir bilgiye ulaşılamamıştır.^[9][20]

 Macaristan Krallığı^[19]

 Mısır Krallığı 12532 Adet 34041 Kg Tıbbi İlaç, 26131 Adet 1050000 Kg Tıbbi Alet ve Malzeme, 2200 Adet 1025 Çift Giyim Ürünleri, 3995 Adet Battaniye, 304 Adet Çadır, 800 Ton Yiyecek göndermiştir. Mısır Meclisi’nden gelen taziye şöyledir; “Asil Türk milletinin maruz kaldığı elim felâketten dolayı Mısır milletinin kalpten gelen ve pek derin taziyetlerini Mısır Meclis-i Mebusanı namına ve kendi namıma, ekselansınıza iblâğ eylerim, iki memleketi birleştiren kardeşlik ve dostluk bağlan dolayısıyla bütün Mısır milletinin hissiyatına tercüman olduğuma eminim”^[9][22]

 Nazi Almanyası 50599 Adet 116025 Kg 6030 Tüp 818 Şişe Tıbbi İlaç yardımında bulunmuştur.^[9]

 Norveç^[19]

 Romanya Krallığı 426 Adet Battaniye, 2635 Ton Kereste, 1045 Metre Kumaş, 149.35 Metre Pazen göndermiştir.^[9] Köstence Türkler yardım komitesi kurup yardımda bulunmuştur.^[20] Romanya Kralı Karol Erzincan’da birer köy kurmak için teşebbüse geçmişler ve devlette her iki devletin köy kurmasını kabul etmiştir. Romanya Kralı Majeste Karol ’un felâkete karşı duyduğu yakın alakanın sempatik ve manalı bir ifadesi olarak deprem mıntıkasında yapılacak olan Karol köyü için yapılan tetkikler de bitmiştir. Köyün kurulacağı yeri tespit etmek üzere Erzincan'a gelmiş ve tetkiklerim ikmal ettikten sonra Romanya’ya dönmüş olan Rumen mimarı, gelen malûmata göre köyün planlarını bitirmiş bulunmaktadır.^[19]

 Sovyetler Birliği^[20]

 Ürdün^[20]

 Yugoslavya Krallığı 116 Adet Giyim Ürünleri göndermiştir.^[9] Üsküp Evkaf reisi yardımda bulunmuştur.^[19]

 Yunanistan Krallığı 96370 Adet 499 Şişe 99300 Kg 200 Tube Tıbbi İlaç, 4200 Adet 1600000 Kg Tıbbi Alet ve Malzeme, 1000 Adet Battaniye, 5600 Metre Amerikan Bezi, 570 Adet Giyim Ürünleri göndermiştir.^[9] Şubat 1940 itibarıyla Yunanistan’ın Erzincan depremzedeler için yardım miktarı 3 Milyon Drahmiye ulaşmıştı.^[20] Gümülcine Müslümanları çeşitli yardımlarda bulunmuştur. Amerika’da bulunan Yunanistanlı ve Türkiyeli Rumlar çeşitli yardımlarda bulunmuştur. Londra’daki Yunanlı vapurcular yardımlarda bulunmuştur. Amerika Rum Başpiskoposluğu taziye telgrafları dışında yardımlarda göndermişlerdir.^[19]

Kültürel etki[değiştir | kaynağı değiştir]

Deprem, Kelkit Çayı boyundaki tüm şehirleri vurmuş, en fazla^[23] can kaybının yaşandığı yerleşim birimlerinden biri de Tokat'ın Reşadiye ilçesi olmuş, köy ve mahalleleriyle yerle bir olan kentte çoğu enkaz altında kalarak, bir kısmı da yanarak 2100 kişi ölmüştür.^[24] Zorlu kış şartlarından dolayı depremden 15 gün sonra bir doktor, 25 gün sonra da Kızılay yardımı gelmiştir. Dönemin Reşadiye Belediye Başkanı Tahir Bey ailesiyle birlikte hayatını kaybetmiş, anısına ağıt yakılmıştır. Daha sonra ağıt, Sevda Gül tarafından "Reşadiye Irmağı" isimli türkü olarak seslendirilmiştir.^[25]

Nâzım Hikmet, deprem üzerine "Kara Haber" adlı şiiri yazmıştır.^[26]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• 27 Aralık 1939 Erzincan depreminin Sivas ve ilçelerine etkileri

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Yalciner, A. C.; Pelinovsky, E. N. (2004), "The Source Mechanism of 1939 Black Sea Tsunami", AGU Spring Meeting Abstracts, cilt 2004, ss. OS13A-06, Bibcode:2004AGUSMOS13A..06Y