Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa (d. ? - ö. 22 Ocak 1387, Serez) (Hayreddin ismini vezirliğe getirilmesinden sonra almıştır). Osmanlı Devleti'nin kuruluş döneminde büyük katkıları olmuş bir Osmanlı devlet adamıdır. Tarihe Çandarlılar Ailesi olarak geçmiş olan ailenin üst düzey bir mevkiye gelmiş ilk bireyidir. İlmiye sınıfından yetişmiş; kadılık ve kazaskerlik görevlerinde bulunmuş; Eylül 1364 ile 22 Ocak 1387 tarihleri arasında 22 yıl 4 ay vezirlik yapmış ve vezirliği döneminde de Çandarlı Kara Halil Hayrettin Paşa ismiyle anılan devlet adamıdır.^[1]

Hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa Karamanoğulları Beyliği'ne bağlı olan Sivrihisar Kazasının Çendere köyünde doğmuştur. Babasının adının Ali olduğu, yaptırdığı bazı eserlerin kitabelerinden öğrenilmiştir. Asıl adı Halil'dir ve lakabının gençken Kara veya Karaca olduğu belirtilmektedir. Hayreddin lakabını Osmanlı Beyliği veziri olduktan sonra almıştır. Medrese tahsili aldığı ilmiye sınıfına katılmasından anlaşılmaktadır. Fakat hangi medresede, hangi kişilerden eğitim aldığı hakkında elimizde şimdilik belge yoktur. Çandarlı ailesinden tanınmış olan ilk kişidir. İlmiye sınıfına katılmak için iyi yetişmiş olduğu kabul edilmektedir. İznik Medresesi müderrislerinden Tâceddin Kurdî’nin kızı ile evlenmiştir.^{[kaynak belirtilmeli]} Bu evlilik ile âhi teşkilatı liderlerinden olan Şeyh Edebâli ile bacanak olmuş ve aynı ilişki ile de Osmanlı Beyliği'nin ilk beyi Osman Gazi’ye akraba olmuştur.^[2]

14. yüzyılda Anadolu'da yer yer geniş teşkilata sahip olan Ahi teşkilatı ile ilişkisi nedeni ile ilmiye sınıfı içinde hızla yükselmiştir. Kara Halil Efendi Osmanlı Beyliği ilk beyi Osman Gazi’nin son yıllarında Orhan Bey’in babasına vekâlet ettiği tarihlerde, belki de Şeyh Edebâli’nin tavsiyesiyle, bu beylik içinde önemli bir kent olan Bilecik'e kadı olmuştur.^[2] Daha sonra İznik'te kadılık etmiş ve oradan da Osmanlı beyliğinin merkezi Bursa'nın kadılığına atanmıştır. I. Murad'ın [1362]'de padişah olması üzerine Kara Halil Efendi, Osmanlılarda ilk defa oluşturulan kazaskerlik makamına getirilmiş ve bu ilmiye mesleği en yüksek kadılık sayılmıştır^[1]

Osmanlı vekayii kısmında görüldüğü üzere Orhan Bey beylik döneminde Kazasker Kara Halil Efendi bu hizmette bulunduğu sırada beyliğin ilk askeri teşkilatı olan yaya ve müsellim teşkilatını kurmuş ve bu suretle aşiret kuvvetlerinden muntazam askeri teşkilata doğru bir adım atılmıştır. Bu yeni asker ilk Osmanlı fetihlerinde önemli bir etken olmuştur.^[1]

Çandarlı Kara Halil Hayrettin Paşa 1372'de Sinanüddin Fakih Yusuf Paşa'dan sonra vezir olmuştur. Oğlu Çandarlı Ali Paşa'nın vezirlik/başvezirlik zamanına kadar Osmanlı Devleti'nde tek bir vezir bulunmakla beraber; Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa tüm Osmanlı devletinin yaklaşık 600 yıllık tarihinde en uzun süre vezirlik/başvezirlik yapan kişi olmuştur.^[1]

İlk Osmanlı vezirleri askeri işlerle pek meşgul olmamışlardı. Vezir olduğunda Çandarlı Kara Halil Hayrettin Paşa'nın tavsiyesiyle savaşta esir düşen genç Hristiyanların Türk köylüsünün yanına verilmek suretiyle İslam terbiyesi üzere yetiştirilip, Türkçeyi de öğrendikten sonra acemi ocağına verilmesi ve oradan da yeniçeri olmaları usulü kabul edilmiş ve bu suretle ilk düzenli Osmanlı yaya ocağı kurularak bu ocağa Yeniçeri Ocağı denilmiştir. Böylece Çandarlı Kara Halil Hayrettin Paşa Yeniçeri Ocağı'nın ve devşirme sisteminin kurucusu olmuştur.^[1]

Aynı dönemde alim Karamanlı Kara Rüstem'in ikazı ve Çandarlı Kara Halil Hayrettin Paşa'nın padişaha arz etmesi üzerine maliye teşkilatı kurulmuş ve yeni kurulan Yeniçeri Ocağına harpte esir edilerek olanlardan beşte birinin devlet hesabına alınması ve esire ihtiyaç olmadığı zamanlarda ise beşte bir esir akçesi alınması kanun olmuştur.^[1]

Vezir olarak Çandarlı Kara Halil Hayrettin Paşa'nın askeri alanlarda da, Batı Trakya fütuhatı sırasında, vezirlikle birlikte ordu komutanlığı görevini de yüklenmiştir. Bu kendisinden sonra gelen Osmanlı başvezirlerinin hem idari ve hem askeri işlerle sorumlu olmaları sonucunu doğurmuştur.^[1]

Kara Halil Hayreddin Paşa Gümülcine, İskeçe, Zihne, Kavala, Drama ve Serez şehirlerinin Osmanlı Devleti tarafından ele geçirilmesinde ordu komutanı rolü oynamıştır. 1374’te Bizans İmparatoru Ioannes’in oğlu Selânik Valisi Manuel üzerine gönderilmiştir. Daha sonra Selanik'i, Makedonya'da Manastır ve Ohri şehirlerini Osmanlı Devleti adına zaptetmiştir. Arnavut prensleri arasındaki mücadeleler sırasında Osmanlı ordusu ile 1386’da Kroya ve İşkodra’ya kadar ilerlemiştir. Fakat Sultan I. Murad Anadolu'ya geçip Karamanoğlu Alâeddin Bey üzerine sefere çıkmaya karar verince Arnavutluk'ta ilerleme sona erdirildi.^[2]

Çandarlı Kara Halil Hayrettin Paşa'ın I. Murat'ın seferi sırasında Rumeli sınırlarını koruma görevi ile Rumeli'de bırakılmasına karar verildi. Vezir Arnavutluk'tan dönmekte iken 1387'de Vardar Yenicesi ordugahında hastalanarak Serez'e getirilip orada ölmüştür. Karamanoğulları üzerine sefer hazırlığı içindeki Osmanlı Devleti'nin vezirliğine büyük oğlu Çandarlı Ali Paşa getirilmiştir.^[1]

Cenazesi büyük oğlu Çandarlı Ali Paşa tarafından İznik'e getirilmiş ve Lefke (Osmaneli) Kapısı dışında, sonradan bir türbe yapılacak mevkiye, defnedilmiştir.^[1] Yapılan türbe 1922’de işgalci Yunan ordusu tarafından tahrip edildi. Sonradan aynı aileden gelen Nuh Neciyüddin Bey bu türbeyi eski şekliyle tamir ettirdi.^[2]

Çandarlı Kara Halil Hayrettin Paşa’nın Ali, İlyas, İbrâhim adındaki üç oğlu olduğu bilinmektedir. Bunlardan Çandarlı Ali Paşa (1387-1406) döneminde ve Çandarlı (1.) İbrahim Paşa (1421-1429) döneminde vezîriâzam olmuşlardır. İlyas Paşa ise beylerbeyliğine kadar yükselmiştir.^[2]

Eserleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Çandarlı Kara Halil Hayrettin Paşa birçok hayır eseri de yaptırmıştır:

• 1378-79'da İznik'te bir külliye yapılmasına başlanmıştır ve bu ölümünden sonra 1391-92de oğlu Çandarlı Ali Paşa tarafından tamamlanmıştır. Günümüzde bu külliyeden sadece Yeşilcami bulunmaktadır ve bu eser ilk devir Osmanlı mimarisinin ayakta duran tek örneğidir. Külliyeye dahil olan Dârülhadis adlı medrese ve imaret harap olmuştur.^[2]
• 1385'te Serez’de Kurşunlu Camii'ni yaptırmıştır. Bu camii Serez kalesinin güneybatısında Aşağı Çarşı mahallesindedir. (1719-20)'de çıkan bir yangın bu caminin harap olmasına neden olmuştur. 20 yıl sonra II. Mahmud Kurşunlu Camii restore ettirip üzerine yeni bir kitâbe koydurmuştur. Yine Serez'de Kurşunlu Camii yakınlarındaki "Eskihamam" da Halil Hayreddin Paşa'nın eseridir. Bu cami ve hamam için 19 köy vakfedilmiştir ve XVI. yüzyıl ortalarında bu vakfın yıllık geliri 197,676 akçeye ulaşmıştı.^[2]
• 1385 adli kitabesine göre Gelibolu'da bulunan Eskicami veya Sultan Camii Halil Hayreddin Paşa tarafından yaptırılmıştır. Fakat bu caminin Orhan Gazi’nin oğlu Süleyman Paşa tarafından yaptırıldığı iddiası yaygındır.^[2]

Osmanlı Devleti'nin ilk devrinde yetişen tefsir, lügat, edebiyat ve tıp âlimi Cemâleddin Aksarâyî (ölümü: 1388-89) kaleme aldığı "Zemahşerî’nin el-Keşşâf" adlı tefsiri üzerine olan hâşiyesini Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa’ya ithaf etmiştir.^[2]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Yılmaz, Mehmet (1999), "Halil Hayreddin Paşa (Çandarlı Kara)" Yaşamlarıyla ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi C.1 s.516-517 İstanbul:Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık A.Ş. ISBN 975-0800710
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1974; 1988:3.Basım), Çandarlı Vezir Ailesi,, Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları, ISBN 2880000005544 s.1-28
• Danişmend, İsmail Hâmi, (1947) İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi , İstanbul:Türkiye Yayınevi C.I..... [2] 16 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Aktepe, Münir (1993) " Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa" Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt:8 Sayfa:214-215, Ankara:TDV Online:[3] 9 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Siyasi görevi
Önce gelen: Sinanüddin Fakih Yusuf Paşa	Osmanlı Veziri 1364-1387	Sonra gelen: Çandarlı Ali Paşa